Dziecko: zaburzenia psychiczne, problemy wychowawcze

Okres dzieciństwa jest najważniejszym okresem, w którym kształtuje się osobowość. Wiele wydarzeń z dzieciństwa przekłada się na późniejsze lata i występujące w nich problemy. Dlatego tak ważne jest, aby nie zwlekać i zapewnić dziecku możliwie najlepszy start w dorosłość. Wszystkie wybuchy złości, zachowania agresywne już u maluszków w wieku 5-6 lat mogą przełożyć się na trudny okres dorastania, bunt i poważniejsze problemy. Dlatego tak ważne jest, aby w porę zareagować. Nie złością na dziecko, ale rozmową i próbą zrozumienia, a w razie potrzeby — skorzystaniem z profesjonalnej pomocy psychologa, psychiatry dziecięcego lub innego specjalisty zajmującego się diagnozowaniem najmłodszych.

Należy pamiętać, że model zachowania rodziców ma znaczący wpływ na dziecko i tutaj trzeba zacząć. Wiele problemów wychowawczych można rozwiązać, zmieniając swoje podejście i stawiając jasne zasady. Przejrzyste granice są ważne dla dzieci, które jeszcze nie rozumieją świata tak jak dorośli.

Problemy psychiczne u dzieci i młodzieży są klasyfikowane za pomocą ICD-10, czyli Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób. Według tego podziału wyróżnia się:

1. Organiczne zaburzenia psychiczne;
2. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych (alkohol, leki);
3. Zaburzenia psychotyczne, w tym schizofrenię dziecięcą, chorobę afektywną dwubiegunową.
4. Zaburzenia afektywne (zaburzenia nastroju);
5. Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną (fobie, bóle psychogenne, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, zespół stresu pourazowego, zaburzenia lękowe);
6. Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi (np. zaburzenia odżywiania);
7. Zaburzenia osobowości;
8. Upośledzenie umysłowe;
9. Zaburzenia rozwoju psychicznego (zaburzenia mowy i języka, zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych — dysleksja, dysortografia, specyficzne zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych (dysgrafia), całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm dziecięcy);
10. Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym (zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne – lęk separacyjny, społeczny, tiki nerwowe, moczenie nocne).

Jakie problemy ze zdrowiem psychicznym najczęściej pojawiają się w poszczególnych grupach wiekowych? Przyglądamy się temu poniżej.

Tak małe dzieci (4-7 lat) najczęściej przyprowadzane są do psychologa lub psychiatry przez rodziców z powodu występowania zaburzeń zachowania. Mowa tu o problemach w funkcjonowaniu dziecka, które objawiają się trudnym zachowaniem i problemami w relacjach z innymi ludźmi:

• Dzieci trudne do współdziałania

W tym przypadku obserwuje się u dzieci trudności z przystosowaniem do grupy i zasad w niej panujących. Bardzo często tego typu zachowania przejawiają się w chęci dominacji, narzucania swojej woli innym dzieciom, a także niechęci do podporządkowania innym. Nieumiejętne zachowanie rodziców lub opiekunów tylko potęguje trudności u dziecka (np. bagatelizowanie tego typu zachowań). Nie zawsze takie zachowania są zaburzeniem – dochodzi do nich w sytuacji, gdy dziecko zna zasady, ale rodzice często nie egzekwują wykonywania poleceń przez dziecko, przez co maluch zaczyna wymuszać na nich swoją wolę oraz sprawdzać, na jak dużo może sobie pozwolić. Jeśli jednak dziecko nie ma świadomości zasad, to wtedy niezbędna jest konsultacja z psychologiem.

• Problemy nerwicowe

Dzieci, które stresują się czymś (np. mają lęk przed zabawą w grupie) pozostają w ciągłym napięciu, poczuciu zagrożenia i bezradności. Nie są w pełni świadome źródła tych uczuć, a w miarę upływu czasu pojawiają się objawy psychogenne – np. bóle brzucha czy biegunki wynikające ze stresu. Jak zauważyć objawy stresu u przedszkolaka? Przede wszystkim dziecko jest płaczliwe, trudno przystosowuje się do nowych warunków, ma problemy ze snem – bezsenność, częste wybudzanie się, może pojawić się nawet moczenie w nocy oraz zaburzenia łaknienia.

Nie należy bagatelizować także pojawiających się tików i zaburzeń mowy, np. jąkania. Bardzo często pojawiające się nagle jąkanie jest objawem trudnych sytuacji, konfliktów i stresu.

• Zahamowanie psychoruchowe

O występowaniu zahamowania psychoruchowego mówi się wtedy, kiedy dziecko jest nieśmiałe i lękliwie podchodzi do nowych ludzi. Takie dzieci nie są samodzielne, są ciche i wycofane, a nowe sytuacje wzbudzają w nich lęk. Często są niepewne siebie, mają niską samoocenę, a przy podejmowaniu nowych aktywności płaczą i rezygnują przy pierwszym niepowodzeniu. Dzieci zahamowane psychoruchowo męczy hałas i ruchliwość innych dzieci. Bardzo często inaczej zachowują się w domu, a inaczej w grupie – w domu są ożywione, a rodzice zapewniają im poczucie bezpieczeństwa. W grupie natomiast są uległe i wycofane.

• Dzieci obojętne uczuciowo

U maluchów obojętnych uczuciowo obserwuje się nieumiejętność odczuwania radości i smutku innych osób. Bardzo często dzieci nie chcą angażować się uczuciowo w obawie przed odrzuceniem, dlatego ich postawa jest obojętna, a nawet wroga wobec innych osób.

• Dzieci nadpobudliwe

Są to dzieci, które cechuje wzmożona aktywność – są skore do kłótni, często dokuczają innym dzieciom, nie potrafią współpracować, a wszystkie zadania umysłowe je męczą (nie potrafią się nad nimi skupić). Dzieci nadpobudliwe robią dużo zamieszania, potrzebują ciągle nowych bodźców, jednak skupienie uwagi na nowej sytuacji szybko je nudzi. Problem nadpobudliwości, jeśli nie został rozwiązany na etapie przedszkolnym, narasta w szkole, utrudniając przyswajanie wiedzy.

• Agresja

Agresywne dziecko jest wrogo nastawione do otoczenia, szuka okazji do bójki. Zazwyczaj nie radzi sobie z emocjami, a codzienne sytuacje sprawiają, że negatywnych emocji zbiera się dużo. Agresja jest formą rozładowania napięcia. Pierwsze objawy agresji u Twojego dziecka zawsze warto skonsultować ze specjalistą, ignorowanie problemu może powodować narastanie napięć.

Rozpoczęcie szkoły i zmiana otoczenia są dla dziecka dużym wyzwaniem i stresem. W początkowym okresie należy dziecko przede wszystkim wspierać oraz okazywać mu dużo pozytywnych uczuć. Zmiana zawsze jest trudna, a w przypadku zmiany przedszkola na szkołę dochodzą także nowe obowiązki, nauka. Jeśli jednak dziecko nie uspokaja się lub problemy pojawiają się w późniejszych latach edukacji, warto wybrać się na konsultację u specjalisty.

Jak objawiają się zaburzenia psychiczne u dzieci w wieku szkolnym? O jakich zaburzeniach można mówić? W dużej mierze są one powiązane z opisanymi zaburzeniami występującymi u dzieci w wieku przedszkolnym. Pozostawione samym sobie problemy mogą narastać i objawić się dopiero u dzieci w wieku szkolnym.

Poza opisanymi wyżej zaburzeniami warto zwrócić także uwagę na:

• Bierność – dziecko wycofuje się z grupy, nie chce podejmować wyzwań ani działań. Ogranicza sobie możliwości rozwoju, bowiem nie podejmując się żadnych aktywności, nie nabywa nowych umiejętności;
• Nadmierną aktywność – dziecko jest pobudzone, potrzebuje dużo ruchu, jest hałaśliwe. Często nauczyciele zwracają uwagę rodzicom na tego typu zachowania w klasie;
• Zaburzenia uwagi – dziecko nie może skupić się na zadaniu, wszystko je rozprasza. Ma problem z odrabianiem prac domowych, pracą na lekcji. 

Problemy wychowawcze biorą się przede wszystkim z niedostatecznej uwagi rodziców. Bardzo często są wynikiem zaniedbania, a dziecko chce w ten sposób przypomnieć o sobie rodzicom, zwrócić na siebie uwagę. Nawet kara za złe zachowanie jest dla dziecka lepsza niż obojętność. Dlatego pojawiają się problemy wychowawcze – bunty, złe zachowania, robienie na złość. W pierwszej kolejności trzeba pamiętać o tym, aby nie reagować złością na dziecko, ale próbować rozmawiać, poznać przyczyny nieodpowiedniego zachowania. Jest to trudne – zarówno dla rodzica, jak i dziecka, które nie zawsze potrafi nazwać towarzyszące mu emocje i podać jasną motywację. Właśnie wtedy przyda się rozmowa z psychologiem dziecięcym, który najpierw przeprowadza wywiad z rodzicami, a następnie obserwuje zachowania dziecka i rozmawia z nim, w zależności od wieku angażując malucha w różne zabawy lub po prostu zadając pytania.

Psycholog i psychoterapeuta dziecięcy pomagają całej rodzinie – wypracować odpowiednie wzorce komunikacji, nauczyć się rozmawiać o swoich emocjach i potrzebach, a także stworzyć system wartości, który każdemu odpowiada. Psycholog lub psychoterapeuta pracuje nie tylko z dziećmi, ale i rodzicami, zwracając im uwagę na popełniane błędy. Oczywiście nikt nie jest od nich wolny, ale czasami większa konsekwencja w zachowaniu i jasność oczekiwań komunikowanych dziecku potrafią zdziałać cuda i rozwiązać wiele problemów.

Jeżeli specjalista zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży zasygnalizuje potrzebę objęcia dziecka opieką psychiatryczną, nie należy zwlekać z wizytą. Psychiatria dziecięca zna wiele skutecznych sposobów na poprawę trudnej sytuacji.

Wbrew stereotypowi „beztroskiego dzieciństwa”, dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym bardzo często doświadczają poważnych zaburzeń depresyjnych, nastroju, zaburzeń nerwicowych, trudności w relacjach rówieśniczych i rodzinnych. Zdecydowanie zbyt często dochodzi także do prób samobójczych. Sytuację pogorszyła jeszcze pandemia COVID-19, która spowodowała izolację dzieci i młodzieży i pogorszyła dostęp do ochrony zdrowia — w tym pomocy specjalistycznej, potęgując wszelkie problemy wychowawcze i zaburzenia psychiczne.

Fakt, iż dziecko sprawia problemy wychowawcze i pogarszają się jego oceny szkolne, nie musi oczywiście świadczyć o żadnym zaburzeniu natury psychicznej ani nagłym problemie mającym źródło zewnętrzne. „Winne” bywają trudności szkolne: diagnozowane wśród najmłodszych bywają zwłaszcza:

• ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej);
• dysleksja, dyskalkulia i inne specyficzne trudności w nauce.

Dzieci doświadczające tych trudności powinny uczęszczać na zajęcia dodatkowe, które pomogą im lepiej radzić sobie w szkole.

W przypadku, gdy obserwujemy u dzieci zaburzenia mowy, należy jak najszybciej odwiedzić logopedę.

Zaburzenia psychiczne dotyczą średnio co piątego dziecka. Nie wolno bagatelizować zmian w zachowaniu dziecka, wycofania się z kontaktów międzyludzkich czy apatii. Objawy dziecięcych zaburzeń psychicznych są różne w zależności od problemu. Mogą wystąpić też w każdym wieku. To, co powinno zaniepokoić rodziców to przede wszystkim zmiana w zachowaniu potomstwa lub opóźnienie rozwojowe.

Do najczęstszych objawów zaburzeń psychicznych u dzieci zalicza się:

1. Zmiany w zachowaniu (nagłe wycofanie się z życia towarzyskiego, bezsenność);
2. Opóźnienia w rozwoju (zaburzenia mowy, zbyt późne opanowywanie różnych umiejętności);
3. Zaburzenia emocjonalne (rozdrażnienie, częste wybuchy złości czy ataki płaczu, koszmary);
4. Problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji międzyludzkich.

Nie wszystkie objawy występują razem, może być także różny stopień ich nasilenia. Najważniejsze, aby ich nie bagatelizować.

Kiedy można mówić o zaburzeniach rozwoju dziecka? Zacznijmy od tego, że każdy maluch rozwija się we własnym tempie. W przeciągu pierwszych dwóch lat rozwój dziecka powinien być bardzo intensywny, zmiany powinny następować w ciągu kilku tygodni.

W przypadku, kiedy rodzic nie widzi postępów w mowie, komunikacji lub zainteresowania przedmiotami (także ruchu) powinien zasięgnąć porady eksperta. W pierwszej kolejności warto porozmawiać z pediatrą, który może skierować do innych specjalistów: psychiatry, psychologa lub fizjoterapeuty.

Do niepokojących objawów u małych dzieci zaliczamy m.in.:

• Tiki nerwowe, powtarzane przez dziecko niefunkcjonalne ruchy ciała;
• Brak umiejętności naśladowania;
• Tendencja do powtarzania tych samych zabaw;
• Niechęć do zmian;
• Trudności w nawiązywaniu relacji z innymi dziećmi;
• Niechęć do kontaktu fizycznego, do przytulania;
• Trudności w rozwoju mowy;
• Trudności z rozumieniem słów i kontekstu;
• Dziwne reakcje na bodźce.

U starszych dzieci niepokój powinny wzbudzić:

• Zalęknienie i wycofanie dziecka;
• Trudności w koncentracji, w nauce, problemy z dostosowaniem się do grupy;
• Niechęć do rozmów z rodzicami, izolacja;
• Problemy z jedzeniem;
• Problemy ze snem;
• Objawy psychosomatyczne np. bóle brzucha, bóle głowy;
• Agresja lub autoagresja.

Na spotkaniu z psychologiem, psychoterapeutą lub psychiatrą specjalista w pierwszej kolejności dba o to, aby mały Pacjent czuł się swobodnie, bezpiecznie i zachowywał się naturalnie. Dzięki obserwacji dziecka i rozmowie z rodzicami ustala się rodzaj problemu i wstępny przebieg pracy nad nim. Należy pamiętać, że same wizyty nie wystarczą, niezbędna jest także praca w domu. Bardzo często psycholog pracuje także z rodzicami, aby ich zachowanie wspierało dziecko, rozwija ich kompetencje wychowawcze. 

Oprócz tradycyjnych konsultacji psychologicznych i psychoterapii w placówkach Mind Healt: Centrum Zdrowia Psychicznego dla dzieci organizujemy także inne formy pomocy dla najmłodszych, np.:

• trening pewności siebie i poczucia własnej wartości;
• Trening Umiejętności Społecznych;
• trening asertywności;
• psychoedukację.

Należy także pamiętać, że farmakoterapia jest bardzo rzadko stosowana u najmłodszych Pacjentów. Zazwyczaj po stwierdzeniu występowania jakiegoś zaburzenia metodą leczenia w tej grupie wiekowej jest psychoterapia dla dzieci.

Koszt stacjonarnej lub telekonsultacji z psychologiem bądź psychoterapeutą dla dzieci i młodzieży to około 150-160 zł*, a wizyta u psychiatry z dzieckiem kosztuje 300-350 zł* (aby poznać koszt wizyty w Twoim mieście, odwiedź zakładkę Cennik). Ceny poszczególnych rodzajów terapii rodzice poznają po pierwszej konsultacji.