Zaburzenia zachowania

Zaburzenia zachowania mogą się pojawić w każdym wieku. Są następstwem trudności psychicznych u dziecka, które objawiają się postępowaniem uznawanym jako zakłócające i zachowaniami antyspołecznymi. Zaburzenia zachowania dają na ogół objawy w postaci zachowań niezgodnych z normami, nadpobudliwych psychoruchowo oraz buntowniczych. Na co rodzice powinni zwrócić szczególną uwagę?

Zgodnie z charakterystyką zaburzeń zachowania opartą na Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych można o nich mówić wtedy, kiedy dziecko:

• ma stały wzorzec postępowania;
• zachowania nieakceptowalne pojawiają się w okresie nie krótszym niż pół roku;
• zachowania dziecka łamią przyjęte normy.

Objawy zaburzeń zachowania są podzielone pod względem wieku dziecka. U dzieci do 10. roku życia wyróżnia się takie zachowania, jak:

• wybuchy złości i agresji;
• brak panowania nad sobą;
• złośliwość;
• niszczenie przedmiotów;
• nadwrażliwość na krytykę;
• brak poszanowania dorosłych;
• nieuzasadniony upór;
• używanie wulgaryzmów;
• częste konflikty;
• nieprzyznawanie się do winy.

U starszych dzieci w okresie adolescencji, do wymienionych wyżej zachowań należy dołączyć wagary, wdawanie się w bójki, wandalizm, kłamstwa oraz okrucieństwo wobec zwierząt i ludzi.

W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych wyróżnia się:

• F91.0 - Zaburzenie zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego (zachowania buntownicze ograniczają się do interakcji z rodzicami i rodzeństwem oraz najbliższymi ludźmi).
• F91.1 - Zaburzenie zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji (występują zachowania agresywne i aspołeczne oraz konflikty w grupie rówieśniczej).
• F91.2 - Zaburzenie zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji (zachowania aspołeczne występują przy jednoczesnym dobrym zintegrowaniu z grupą rówieśniczą).
• F91.3 - Zaburzenie opozycyjno-buntownicze (występuje zazwyczaj u młodszych dzieci i objawia się nieposłusznym o agresywnym zachowaniem).
• F91.8 - Inne zaburzenia zachowania.
• F91.9 - Zaburzenie zachowania, nieokreślone.

Dziecięce:

• zaburzenie behawioralne BNO (bliżej nieokreślone),
• zaburzenie zachowania BNO.

U dzieci w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym najczęściej występują zachowania opozycyjno-buntownicze. Bardzo często na ich rozwój mają wpływ strategie wychowawcze przyjmowane przez rodziców. Zaliczamy do nich brak empatii wobec dziecka, problemy z okazywaniem bliskości, brak wsparcia rodziców, ich zaangażowania w życie dziecka, ale i nadmierna opiekuńczość i wyręczanie dziecka we wszystkim. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze obserwuje się także u dzieci z ADHD i zespołem Aspergera.

Do objawów zaburzeń opozycyjno-buntowniczych zaliczamy utratę panowania nad sobą, częste kłótnie, celowe dokuczanie, złośliwość i mściwość, brak akceptacji zasad, obwinianie innych za złe zachowanie – przy czym, aby mówić o problemie dziecko musi spełniać cztery z tych kryteriów.

Zaburzenia zachowania w okresie adolescencji mają bardziej nasilone objawy. Mogą pojawić się zachowania niosące za sobą konsekwencje prawne, takie jak bójki, kradzieże, wandalizm, ucieczki z domu. Tego typu zachowania mogą rozwinąć się z zaburzeń opozycyjno-buntowniczych lub ujawnić się dopiero w wieku dojrzewania. U nastolatków dużą rolę w pojawieniu się zaburzeń zachowania odgrywa grupa rówieśnicza, a także podejście rodziców. Młodzi ludzie wchodzą w dorosły świat, często okazuje się, że ich marzenia lub plany zostały zmienione w starciu z rzeczywistością, a zmiany hormonalne zachodzące w organizmie oraz okres dojrzewania płciowego (zmiany w ciele) nie są pomocne. Nastolatkowie często mają problemy z akceptacją siebie, z odnalezieniem się w szkole, a bez pomocy osoby dorosłej zaburzenia będą się tylko pogłębiać.

Innym rodzajem często diagnozowanych zaburzeń są objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD lub zaburzenia hiperkinetyczne). Zaliczamy do nich zaburzenia koncentracji, niedbałość o szczegóły, impulsywność oraz pobudzenie ruchowe – dziecko musi pozostawać w ruchu, nawet bezcelowym. Dzieci z problemem nadpobudliwości mają problemy z zabawą, z kontynuowaniem rozpoczętych zadań, łatwo się rozpraszają, zaczepiają innych w trakcie zabawy. Zespół nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi to inaczej ADHD. Dziecko z ADHD może cierpieć na zaburzenia zachowania, jednak za rozwój schorzenia są odpowiedzialne nieprawidłowości w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Diagnozowany bywa także sam deficyt uwagi bez nadpobudliwości ruchowej i impulsywności: jest to ADD, klasyfikowany jako zaburzenie neurologiczne.

Objawy zaburzeń hiperkinetycznych są szczególnie nasilone między 7. a 9. rokiem życia, kiedy dziecko musi zaadaptować się do rzeczywistości szkolnej. Wtedy też najczęściej jest ono diagnozowane.

Również dorośli mogą cierpieć na zaburzenia zachowania. Szacuje się, że około 10 proc. dorosłych cierpi na zespół nadpobudliwości ruchowej – jeszcze z okresu dzieciństwa. Jednak na ogół dorośli cierpią na zaburzenia zachowania związane z zaburzeniem kontroli impulsów i popędów. Osoba z problemem jest impulsywna i nie potrafi kontrolować swojego zachowania. Do tego typu zaburzeń możemy zaliczyć m.in.:

• piromanię (fascynacja ogniem, podpaleniami, odczuwanie przyjemności z bycia świadkiem pożaru);
• kleptomanię (niepohamowana chęć kradzieży);
• trichotillomanię (impulsywne wyrywanie włosów);
• patologiczny hazard;
• zaburzenia eksplozywne (częste, patologiczne napady gniewu).

Dorośli z zaburzeniami zachowania powinni udać się do psychiatry i na psychoterapię.

W pierwszej kolejności należy udać się z dzieckiem do psychiatry dziecięcego. Lekarz dokonuje analizy sytuacji, aby ustalić, co wpływa na występowanie problemów w zachowaniu. Specjalista ma także wiedzę na temat zaburzeń biologicznych i innych zaburzeń psychicznych, które mogą prowadzić do zaburzeń zachowania. W przypadku zdiagnozowania problemów ze zdrowiem w pierwszej kolejności zalecane jest podjęcie leczenia choroby podstawowej.

Psychiatra może ocenić także, jaki wpływ na Pacjenta mają czynniki środowiskowe, grupa rówieśnicza i rodzina. W razie konieczności zleca badania mające ustalić, czy dziecko/nastolatek nie zażywa substancji psychoaktywnych.

Należy pamiętać, że psychiatra różnicuje zaburzenia zachowania z innymi problemami, np. depresją, która może prowadzić do pojawienia się problematycznych zachowań. Rokowanie jest zawsze lepsze w przypadku wczesnego zdiagnozowania objawów i choroby.

Do metod pracy z dzieckiem z zaburzeniami zachowania należy w pierwszej kolejności psychoterapia. Tylko w uzasadnionych przypadkach psychiatra decyduje o wdrożeniu farmakoterapii. Warto tu zaznaczyć, że psychoterapeuta i psycholog nie mają uprawnień do wypisywania recept na leki, o ich włączeniu decyduje tylko lekarz.

Metody terapii dziecka z zaburzeniami zachowania stosowane w gabinetach terapeutycznych to przede wszystkim:

• Terapia poznawczo-behawioralna: w tym przypadku będzie polegać na treningu samokontroli, pomocy w wykształceniu umiejętności społecznych oraz nauce radzenia sobie z negatywnymi emocjami.
• Terapia systemowa — skierowana jest do rodzin, rodzice muszą nauczyć się prawidłowych metod wychowawczych i sposobów reakcji na złe zachowanie dziecka. Terapia systemowa pomaga wypracować prawidłową komunikację między członkami rodzimy.
• Terapia PCIT (rodzic-dziecko), stosowana głównie przy występowaniu zaburzeń opozycyjno-buntowniczych. Pomaga ona zbudować relację z dzieckiem, w której czuje się ono bezpiecznie, a w rodzinie panują jasne zasady.

Terapia dziecka z zaburzeniami zachowania dotyczy także rodziców, którzy muszą nauczyć się prawidłowych reakcji oraz stawiania jasnych granic. Na efekty terapii trzeba poczekać, nie przynosi ona efektów już po pierwszej wizycie. Często w ramach kolejnych sesji cała rodzina wykonuje różne zadania, które mają zbliżyć jej członków do siebie i nauczyć zasad poprawnej komunikacji.

Z udaniem się do psychiatry lub psychologa nie wolno zwlekać, bowiem zbagatelizowane zaburzenia zachowania u dziecka mogą się pogłębiać, prowadząc do poważnych konsekwencji zdrowotnych i rozwoju kolejnych zaburzeń.

Źródła:

• S. Rachman, Zaburzenia lękowe – modele kliniczne i techniki terapeutyczne, Gdańsk, 2005 r.;
• J. Rybakowski, Współczesne poglądy na patogenezę i leczenie zaburzeń lękowych. Przewodnik Lekarza, 2001 r.;
• Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10, 2009 r.