Lęki i fobie

Fobie zaliczane są do zaburzeń lękowych, ale charakterystyczne dla nich jest to, że strach jest niewspółmierny do danej sytuacji oraz fakt, że Pacjenci boją się określonych zjawisk, przedmiotów lub sytuacji. Co więcej – zanika zaraz po ustaniu bodźca powodującego strach. W praktyce wygląda to tak, że osoba, która cierpi np. na arachnofobię (boi się pająków) reaguje paniką w przypadku spotkania z pająkiem, ale po usunięciu go (lub ucieczce) strach ustaje.

Warto zaznaczyć, że Pacjent na ogół zdaje sobie sprawę ze swoich lęków i bardzo często unika sytuacji je wywołujących. Osoby z fobią społeczną często próbują stłumić lęk używkami, ale nie jest to dobra droga. W przypadku jej występowania najlepiej jest udać się do psychiatry i na terapię.

Podłożem zaburzeń lękowych jest lęk, który może być różnie ukierunkowany – np. lęk przed wystąpieniami publicznymi, pająkami lub przebywaniem w zamkniętych pomieszczeniach. Odczuwany lęk jest niewspółmierny do sytuacji, o czym Pacjent często wie, ale mimo to odczuwa silny niepokój. Zaburzenia lękowe w klasyfikacji ICD-10 występują pod pojęciem zaburzeń nerwicowych, związanych ze stresem i pod postacią somatyczną (F40- F41), przy czym wyróżnia się osobno zaburzenia lękowe pod postacią fobii i inne zaburzenia lękowe.

Należą do nich:

• F40.0 - Agorafobia (agorafobia to strach przed wyjściem z domu, przebywaniem w miejscach publicznych, w tłumie ludzi. Bardzo często pojawiają się napady paniki, które wywołuje właśnie konieczność przebywania w sytuacji powodującej lęk. Napady paniki objawiają się przyspieszoną akcją serca, dusznościami, często nudnościami).
• F40.1 - Fobie społeczne (dotyczą lęku przed interakcjami społecznymi, tutaj często także występują napady paniki).
• F40.2 - Specyficzne (izolowane) postacie fobii (to lęk przed konkretnymi przedmiotami, zwierzętami lub sytuacjami).
• F40.8 - Inne zaburzenia lękowe w postaci fobii.
• F40.9 - Fobie BNO (bliżej nieokreślone).

W tym dziale wyróżniane są:

• F41.0 - Zaburzenie lękowe z napadami lęku (lęk paniczny).
• F41.1 - Zaburzenie lękowe uogólnione.
• F41.2 - Zaburzenie depresyjne i lękowe mieszane.
• F41.3 - Inne mieszane zaburzenia lękowe.
• F41.8 - Inne określone zaburzenia lękowe.
• F41.9 - Zaburzenia lękowe nieokreślone.

Do grupy fobii najczęściej występujących w ogóle społeczeństwa zalicza się m.in.:

1. Agorafobię (lęk przed tłumem ludzi, miejscami publicznymi, podróżowaniem komunikacją miejską, staniem w kolejce), która doprowadza do trudności z wychodzeniem z domu. Pacjent unika wyjść i zamyka się w domu. Często nasilonej agorafobii towarzyszą zaburzenia depresyjne, a także napady lęku panicznego. W przypadku odczuwanych dolegliwości najlepiej udać się po pomoc do psychiatry i psychoterapeuty.
2. Fobię społeczną, która dotyczy lęku przed oceną innych osób i jej konsekwencjami – ośmieszeniem czy poniżeniem w oczach innych. Pacjent uważa, że uwaga wszystkich skoncentrowana jest tylko na nim i każdy go ocenia. Pacjent obawia się, że wypadnie źle w towarzystwie, nie będzie miał nic do powiedzenia, pomyli się, co sprawi, że inny będą go wyśmiewać. Fobia społeczna dotyka około 10 proc. populacji. Do jej objawów zalicza kołatanie serca, duszności, niemożność zaczerpnięcia tchu, czerwienienie się, nadmierna potliwość. Osoby dotknięte fobią społeczną nie mają problemu z przebywaniem w anonimowym tłumie ludzi - ich lęk dotyczy tylko małych grup osób i wystąpień publicznych.

Specyficzne (izolowane) postacie fobii polegają na występowaniu u Pacjenta silnego lęku wyłącznie w konkretnych sytuacjach. Występuje m. in.:

• ailurofobia - lek przed kotami,
• akrofobia - lęk przed przebywaniem na wysokości,
• arachnofobia - lęk przed pająkami,
• awiatofobia - lęk przed podróżowaniem samolotem,
• emetofobia - lęk przed wymiotami,
• filofobia – lęk przed zakochaniem się,
• hemofobia - lęk przed widokiem krwi,
• kancerofobia – lęk przed rakiem,
• keraunofobia - lęk przed piorunami,
• kizofobia - lęk przez zanieczyszczeniami,
• klaustrofobia - lęk przed przebywaniem w zamkniętych, małych pomieszczeniach,
• kynofobia - lęk przed psami,
• nyktofobia - lęk przed ciemnością,
• odontofobia - lęk przed dentystą, leczeniem zębów,
• ofidiofobia - lęk przed wężami,
• zoofobia - lęk przed zwierzętami.

Do najciekawszych, choć stosunkowo rzadko spotykanych fobii należą:

• hafefobia – strach przed dotykaniem ludzi i przedmiotów,
• eosofobia – strach przed świtem i światłem słonecznym,
• koulrofobia – strach przed klaunami,
• pediofobia – strach przed lalkami,
• triskaidekafobia – lęk przed liczbą 13.

Izolowane fobie pozwalają Pacjentowi na poprawne funkcjonowanie pod warunkiem unikania wywołujących lęk sytuacji. W przypadku chęci podjęcia leczenia stosuje się w tym przypadku technikę odwrażliwiania (desensytyzacji), która polega na stopniowym i kontrolowanym konfrontowaniu Pacjenta z sytuacją, która wywołuje u niego silny lęk.

Tak, wyleczenie fobii jest możliwe, odbywa się za pomocą terapii poznawczo-behawioralnej i ewentualnego leczenia farmakologicznego (w przypadku agorafobii lub fobii społecznej). W terapii stosuje się trzy metody leczenia:

1. Metoda zanurzenia – Pacjent jest wystawiany na działanie realnego lub wyobrażonego bodźca w celu zakwestionowania jego niebezpieczeństwa (np. przyprowadzenie na terapię psa w przypadku lęku przed psami).
2. Metoda modelowania – Pacjent jest stawiany w roli obserwatora osoby, która nie ma fobii i styka się z sytuacją wywołującą lęk u chorego.
3. Metoda systematycznej desensytyzacji, czyli metoda stopniowego oswajania lęku, stopniowej styczności z obiektem lub sytuacją powodującą strach. Terapeuta uczy Pacjenta technik radzenia sobie z lękiem przed ekspozycją.

Osoby doświadczające lęków zapraszamy na kompleksowe leczenie w ramach pobytu w Mazowieckim szpitalu psychiatrycznym w Warszawie im. prof. Antoniego Kępińskiego. 

Nasi specjaliści zajmują się diagnostyką i leczeniem:

• zaburzeń lękowych (lęku uogólnionego, lęku napadowego – napadów paniki, zaburzeń depresyjno-lękowych i innych);
• agorafobii;
• innych zaburzeń nerwicowych („nerwica serca”, „nerwica żołądka”);
• zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (nerwica natręctw, OCD);
• zaburzeń somatyzacyjnych;
• zaburzeń dysocjacyjnych;
• fobii;
• hipochondrii.

Dla osób zgłaszających się z powodu objawów nerwicowych proponujemy leczenie w ramach jednego z poniższych pakietów:

1. Kompleksowe leczenie psychiatryczne;
2. Pobyt diagnostyczny;
3. Stan kryzysu psychicznego.

Lęk odczuwa każdy z nas w sytuacjach mobilizujących do działania – podczas egzaminu, rozmowy o pracę czy wystąpienia publicznego. To naturalna reakcja organizmu, która powinna ustąpić wraz z zakończeniem trudnej sytuacji. Jeśli Pacjent odczuwa ciągły niepokój to można mówić o tym, że odczuwany lęk staje się zaburzeniem psychicznym znacząco pogarszającym komfort życia. Jakie są rodzaje lęku, które należy uważać za problem?

1. Lęk odczuwany – Pacjent wyczekuje na przykre wydarzenie, ale nie wie nic konkretnego na temat tego, co miałoby się wydarzyć.
2. Lęk domniemany – to lęk odczuwany na podstawie wyobrażeń Pacjenta, bez podstaw w rzeczywistości.
3. Lęk ukryty – u Pacjenta pojawiają się objawy somatyczne, np. ból brzucha czy bóle głowy, nudności, biegunka. Sam nie jest w stanie określić źródła objawów, nie łączy ich z sytuacją zagrożenia.
4. Lęk wolnopłynący – ciągłe odczuwanie bliżej nieokreślonego niepokoju.
5. Lęk napadowy (paniczny) – to napad paniki, Pacjent odczuwa przerażenie, często obawia się o swoje życie. Pojawiają się objawy takie jak kołatanie serca, duszności, mdłości.
6. Agitacja – Pacjent odczuwa silny lęk i niepokój ruchowy.
7. Lęk fobiczny (sytuacyjny) – obawa przed określoną sytuacją, wspomniane już wyżej fobie.
8. Lęk antycypacyjny – to lęk przed lękiem np. lękowe oczekiwanie na napad paniki. Pacjent wie, że zdarzają mu się takie epizody i cały czas się ich obawia.

Należy tu zaznaczyć, że lęk, strach i niepokój to uczucia bardzo indywidualne i każdy z nas odczuwa je inaczej. Elementami uznawanymi za powszechne to uczucie zmartwienia, trudności w uspokojeniu ciała i myśli, poczucie przytłoczenia sytuacją, nagłe przerażenie, objawy ze strony ciała takie jak problemy z oddychaniem, kołatanie serca, drżenia mięśni, biegunki, nudności.

Zaburzenia lękowe, które nie są fobiami, oznaczane są w klasyfikacji ICD-10 pod numerem F41: Inne zaburzenia lękowe. W ramach tej grupy wyróżniamy: zaburzenie lękowe z napadami lęku (lęk paniczny), zaburzenie lękowe uogólnione, depresyjne i lękowe mieszane, a także zaburzenia lękowe bliżej nieokreślone. Tym, co odróżnia zaburzenia lękowe od fobii jest ciągłość lęku, niepokoju. Towarzyszy on Pacjentowi cały czas, bez pojawienia się konkretnej sytuacji. Nie da się także przewidzieć napadów lęku.

Objawiają się powracającymi silnymi napadami lęku, do przerażania włącznie, niezwiązanymi z konkretną sytuacją lub przedmiotem. Pacjentowi towarzyszą takie objawy jak poczucie przerażenia, prawie omdlenia, paniczny lęk przed śmiercią, a także szybkie bicie serca, duszności, mdłości. Bardzo często Pacjent boi się, że zwariował – w trakcie napadu paniki pojawiają się objawy derealizacji lub depersonalizacji, czyli poczucie nierealności świata i siebie samego. Pacjent boi się, że „zwariuje”.

Wynikają z tzw. Lęku wolnopłynącego. Pacjent odczuwa ciągłe uczucie napięcia, rozdrażnienia, mogą mu towarzyszyć zaburzenia uwagi i trudności w koncentracji. Często występują także napięciowe bóle głowy, zawroty głowy, przewlekłe zaburzenia ze strony układu pokarmowego. Pacjent martwi się o coś, bliżej nieokreślonego, bez przesłanek, że wydarzy się coś złego.

Zaburzenie depresyjne i lękowe mieszane

Występują wtedy, kiedy Pacjent ma jednocześnie objawy lękowe i depresyjne: są one jednak na tyle łagodne, że psyhchiatra nie może jednoznacznie zdiagnozować żadnego z nich. Z obrazu klinicznego takiej osoby wyłaniają się objawy epizodu depresyjnego i przynajmniej jednej z fobii.

W ramach zaburzeń lękowych wyróżnia się jeszcze zaburzenia obsesyjno-kompulsywne oraz zespół stresu pourazowego, znajdujące się w klasyfikacji ICD-10 pod numerem F42 i F43.

F42 Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (nerwica natręctw).

F43 Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne.

F42 charakteryzują się powtarzającym się występowaniem obsesji i kompulsji. Obsesje to nawracające myśli i obrazy, nad którymi Pacjent nie ma kontroli, powodujące stres lub niepokój. Kompulsje są odpowiedzią organizmu na obsesje – to powtarzające się czynności mające na celu redukcję obsesyjnych myśli i niepokoju z nimi związanego.

Zarówno myśli, jak i czynności są dla Pacjenta przykre, niechciane. . Mimo własnego sprzeciwu rozwijają się u chorego „niechciane" myśli (obsesje) lub przymusowo wykonuje on „niechciane" czynności (kompulsje).

Zaburzenia stresowe pourazowe, najczęściej zespół stresu pourazowego (Posttraumatic Stress Disorder - PTSD) występuje na skutek traumatycznego doświadczenia. Symptomy PTSD mogą dotyczyć odczuwania ciągłego napięcia, trudności w odprężeniu się, dręczących koszmarów sennych, a także powracających negatywnych wspomnień traumatycznego wydarzenia.

Nieleczone zaburzenia lękowe, podobnie jak niektóre fobie, mogą doprowadzić do znacznego pogorszenia jakości życia Pacjenta. Często zaburzenia lękowe wpływają na rozwój innych zaburzeń, np. depresyjnych. Chory zamyka się w domu, nie chce wychodzić do ludzi, popada w apatię, traci apetyt lub próbuje stłumić lęk używkami. Do powikłań zaburzeń lękowych zalicza się:

• Depresję,
• Zaburzenia snu,
• Obniżenie odporności organizmu i częstsze infekcje,
• Bruksizm – czyli zgrzytanie zębami,
• Problemy ze snem – bezsenność, koszmary senne,
• Uzależnienie,
• Problemy ze strony układu pokarmowego oraz nawracające bóle głowy.

Zaburzenia lękowe mogą rozwinąć się w każdym wieku, także u najmłodszych. Na rozwój zaburzeń lękowych u dzieci często ma wpływ to, że opiekun dziecka sam ma problemy. Maluch uczy się „lękliwej” postawy oraz strategii radzenia sobie z problemami polegającej na ich unikaniu. Na rozwój zaburzeń lękowych ma także wpływ nadopiekuńczość rodziców, ich ciągła krytyka lub prowadzenie ciągłej kontroli nad dzieckiem.

Na rozwój zaburzeń lękowych bardziej narażone są dzieci, które nie mają poczucia bezpieczeństwa w relacji z opiekunami (z przemocowych rodzin), przeżyły traumatyczne sytuacje (np. śmierć kogoś bliskiego), a także takie, które doświadczyły odrzucenia od grupy rówieśników.

U dzieci mogą rozwinąć się wszystkie typy zaburzeń lękowych, warto jednak wspomnieć tutaj o lęku separacyjnym, który jest prawidłowym zjawiskiem u dzieci do 3. roku życia, ale potem powinien stopniowo zanikać (do 5. roku życia). Do objawów lęku separacyjnego zalicza się płacz, histerię oraz objawy somatyczne (bóle brzucha, głowy) na samą myśl o rozłące z opiekunem, najczęściej z matką. Dziecko odmawia wychodzenia z domu, jedzenia czy zabawy bez opiekuna, nie chce brać udziału w zajęciach dodatkowych czy chodzić do szkoły lub przedszkola.

Poza lękiem separacyjnym u dzieci występuje także fobia szkolna. Objawia się ona odmową chodzenia do szkoły, której towarzyszą objawy somatyczne (bóle brzucha, biegunka). Fobia szkolna jest przykładem zaburzenia mieszanego – u dziecka występują objawy lęku społecznego, separacyjnego oraz często napady paniki.

Leczenie zaburzeń lękowych u dzieci obejmuje psychoterapię dziecka i rodziców. Psychoterapeuta musi poznać przyczyny zaburzeń, a następnie nauczyć całą rodzinę radzić sobie z objawami lęku. Często stosuje się psychoterapię w nurcie poznawczo-behawioralnym, dzięki której dziecko poznaje „schematy myślenia” powodujące postawę lękową oraz uczy się radzić sobie w trudnych sytuacjach.

Ważna jest przy tym edukacja opiekunów oraz nauka technik relaksacyjnych. Pomocne w leczeniu fobii społecznej są treningi asertywności oraz umiejętności społecznych. Warto tu pamiętać o tym, że rodzice będą musieli zaangażować się w postępowanie terapeutyczne i zmienić niektóre swoje zachowania, aby pomóc dziecku.

Zaburzenia lękowe u osób starszych dzieli się na pierwotne i wtórne. Zaburzenia lękowe wtórne to takie zaburzenia, na których rozwój mają wpływ choroby – np. zmiany w strukturze mózgu spowodowane otępieniem, chorobą Parkinsona, udarem mózgu. Wyróżnia się także choroby somatyczne, które mogą powodować zaburzenia funkcji mózgu: miażdżycę, zaburzenia hormonalne w chorobach tarczycy, cukrzycę.

Leczenie zaburzeń lękowych u osób starszych opiera się zazwyczaj o farmakoterapię, psychoterapię oraz rehabilitację, jeśli zaburzone zostały funkcje mózgu.

Leczenie zaburzeń lękowych może być skuteczne, jednak nie jest procesem szybkim. Bardzo często stosuje się farmakoterapię w połączeniu z psychoterapią, najczęściej w nurcie poznawczo-behawioralnym. Pacjent uczy się schematów myślenia, które powodują u niego lęk, a następnie technik radzenia sobie z nim. Psychoterapeuta po poznaniu problemu i jego ocenia określa ilość spotkań, jaka będzie potrzebna do rozwiązania problemu.

Bardzo często zaburzenia lękowe wymagają zastosowania farmaceutyków, które pomagają Pacjentowi wyciszyć się i spokojnie rozmawiać o swoich problemach. Najczęściej stosowane w zaburzeniach lękowych są leki z grupy SSRI (cytalopram, escytalopram, fluoksetyna, fluwoksamina, paroksetyna, sertralina). Dawkę ustala lekarz psychiatra – tylko on może przepisać leki, psychoterapeuta zaś nie ma takiej możliwości.

Nieleczone zaburzenia lękowe pogarszają znacznie komfort życia Pacjenta i mogą prowadzić do rozwoju innych zaburzeń, dlatego nie warto zwlekać z podjęciem terapii.

Źródła:

• S. Rachman, Zaburzenia lękowe – modele kliniczne i techniki terapeutyczne, Gdańsk 2005;
• J. Rybakowski, Współczesne poglądy na patogenezę i leczenie zaburzeń lękowych, „Przewodnik Lekarza” 2002 nr 4, s. 22-32;
• Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10.