Zaburzenia osobowości

Pojęcie osobowości odnosi się do charakteryzujących jednostkę zespołu określonych cech, które wyróżniają ją na tle innych ludzi (w tym grupy społecznej). Każda osoba posiada specyficzny zasób stałych cech emocjonalnych, behawioralnych oraz mechanizmów wewnętrznych odpowiadających za regulację zachowań.

Zestaw cech osobowości właściwy dla każdego człowieka warunkuje m.in. psychiczną tożsamość, umiejętności przystosowania się do otoczenia czy sposób kreowania postaw.

W przeciwieństwie do posiadanej osobowości i cech charakteru, zaburzenia osobowości obejmują stany psychiczne związane z upośledzeniem zachowania, nieelastycznym sposobem myślenia i trudnościami w relacjach międzyludzkich.

Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych zostały sklasyfikowane w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych. Nieprawidłowe wzorce zachowań i specyficzne stany o znaczeniu klinicznym utrzymują się stale, wpisując w styl oraz sposób odnoszenia się do siebie oraz otoczenia.

Zaburzenia osobowości definiowane są jako zintegrowane, trwałe wzorce zachowania oraz reagowania na zmienne sytuacje zarówno w życiu prywatnym, jak i społecznym. Interpretowane jako odchylenia od ustandaryzowanych sposobów myślenia, zachowania i funkcjonowania psychospołecznego, cechują się trudnościami w relacjach interpersonalnych, napięciem o różnym natężeniu i problemami w każdej istotnej sferze życia.

Warunkują sposoby reagowania i zachowania odchylone w stosunku do standardowych, przyjętych w danej kulturze. Zaburzeniom osobowości towarzyszą zwykle trzy rodzaje prezentacji:

• intensywne i niestabilne emocje;
• ekscentryczne i dziwne zachowania;
• skrajny strach lub nerwowość.

Od stanu psychicznego Pacjenta i czasu trwania objawów (niekiedy również wieku Pacjenta) będzie zależeć, w jaki sposób osoba chora może zachowywać się w stosunku do siebie i innych osób ze swojego otoczenia.

W przypadku zaburzeń osobowości, to ich rodzaj będzie wpływał na specyficzne, dające się różnicować objawy choroby.

Pacjent z zaburzeniem osobowości typu borderline ma przede wszystkim zaburzony system kontrolowania swoich emocji, wpływający na intensywność i stabilność bliskich relacji. Z kolei przedkładanie swoich potrzeb nad potrzeby innych, z zachowaniem bardziej ekstremalnych myśli, uczuć i zachowań, jest charakterystyczne dla osobowości narcystycznej.

Osoby z zaburzeniami osobowości mogą zmagać się również z innymi chorobami — w tym depresją, zaburzeniami lękowymi i zachowania (behawioralnymi, związanymi ze spożywaniem środków psychoaktywnych tj. alkohol, narkotyki).

Do niepokojących symptomów choroby (sposobów zachowywania się, myślenia i działania) należą m.in.:

• znaczna nieufność, podejrzliwość, przekonanie, że osoby z otoczenia mają złe zamiary;
• postrzeganie niepowiązanych ze sobą zdarzeń, sformułowań i uwag jako osobiste ataki;
• skłonność do agresywnych reakcji w stosunku do innych;
• brak zainteresowania relacjami z otoczeniem, preferowanie samotności;
• niezdolność do odbierania normalnych sygnałów z otoczenia;
• obojętność i emocjonalny chłód;
• osobliwy, „ekscentryczny” strój, specyficzny sposób myślenie, mowy lub zachowania;
• niewłaściwe reakcje emocjonalne;
• „magiczne myślenie” i wiara, że ​​swoimi myślami można wpływać na innych ludzi i wydarzenia;
• lekceważenie potrzeb lub uczuć innych osób;
• impulsywne zachowania;
• płytkie, szybko zmieniające się emocje;
• fantazjowanie;
• wyolbrzymianie faktów;
• ekstremalny perfekcjonizm;
• chęć kontrolowania ludzi, zadań i sytuacji;
• brak elastyczności w kwestii moralności, etyki, wartości.

Niepokojące objawy mogą świadczyć o istnieniu problemu lub pogłębiającym się zaburzeniu psychicznym. Każde podejrzenie o chorobie powinno zostać skonsultowane z lekarzem-specjalistą. W przypadku nieleczonych zaburzeń osobowości istnieje realne ryzyko pogłębiania się problemu, skutkiem czego może być znaczne pogorszenie ogólnego stanu zdrowia.

Zaburzenia osobowości klasyfikowane są do chorób potencjalnie dziedzicznych, uwarunkowanych genetycznie. Na ryzyko ich pojawienia się ma również wpływ środowisko – otoczenie chorego, życie rodzinne, inne zaburzenia zdiagnozowane w okresie dziecięcym oraz inne choroby natury psychicznej, na które mogli cierpieć rodzice czy dziadkowie.

Zaburzenia osobowości to szeroka grupa zaburzeń psychicznych, zaczynających się już wieku młodzieńczym i wczesnej dorosłości. Trudność w ich diagnozowaniu polega przede wszystkim na tym, że można nie zdawać sobie sprawy z ich obecności.

Sposób zachowania i myślenia może się choremu wydawać całkowicie nieodbiegający od normy. Jednak zaburzenie osobowości znacząco utrudnia życie osobiste, rodzinne czy zawodowe, stając się  często powodem społecznej izolacji.

Specjaliści do spraw zdrowia psychicznego (psychiatra, psycholog) w oparciu o odpowiednie narzędzia, wiedzę oraz własne doświadczenie są w stanie podjąć odpowiednie kroki w celu najdokładniejszego przeanalizowania i zdiagnozowania potencjalnie występującego zaburzenia natury osobowościowej u Pacjenta.

Diagnoza zaburzeń osobowości stawiana jest na podstawie:

• szczegółowego wywiadu;
• obserwacji Pacjenta;
• wykonanych testów psychologicznych

Przykładowym narzędziem oceny psychologicznej jest test The Millon® Clinical Multiaxial Inventory-IV, umożliwiający kliniczny wgląd w osobowość Pacjenta oraz ułatwiający dalsze postępowanie diagnostyczno-terapeutyczne.

Testy psychologiczne pozwalają efektywniej ocenić istniejące u Pacjenta zaburzenie w oparciu o wiarygodne systemy klaryfikacji. W sytuacji, gdy stan Pacjenta wymaga szybszej i intensywniejszej pracy, narzędzia te lepiej identyfikują jego szczególne potrzeby.

Ogólne kryteria diagnostyczne zaburzeń osobowości zostały przedstawione m.in. w DSM-5 (klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). Weryfikacja obejmuje upośledzenia funkcjonowania osobowości w obszarze „ja” oraz interpersonalnym. Kryteria obejmują również występowanie nieprawidłowej domeny cechy lub aspekt jej przejawiania się.

W celu postawienia diagnozy zaburzenia osobowości muszą zostać spełnione następujące kryteria:

• Znaczące upośledzenie w obszarze „ja” (tożsamość lub samoukierunkowanie) i interpersonalnym (empatia lub intymność);
• Jedna lub więcej z patologicznych domen cech lub aspektów przejawiania się cechy;
• Upośledzenie funkcjonowania osobowości i ekspresja cech jednostki są względnie stabilne w czasie i powtarzalne w różnych sytuacjach;
• Upośledzenie funkcjonowania osobowości i ekspresja cech jednostki nie dają się lepiej zrozumieć jako normatywne dla jej etapu rozwojowego lub socjokulturowego środowiska;
• Upośledzenie funkcjonowania osobowości i ekspresja cech jednostki nie wynikają wyłącznie z bezpośredniego działania substancji (np. narkotyku, lekarstwa) lub ogólnego stanu medycznego (np. poważnego urazu głowy).

Według klasyfikacji ICD-10 (Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych), aby móc zdiagnozować zaburzenie osobowości należy m.in. wykluczyć inne, możliwe zaburzenia psychiczne. Stan ten stwierdza się, gdy obserwowane są m.in.:

• nieadekwatne, dysharmonijne w stosunku do zwykłych, codziennych sytuacji zachowania (zbytnia wrogość, roszczeniowość);
• nieprawidłowe wzorce zachowań występujące długotrwale, nieograniczające się jedynie do epizodów;
• brak podporządkowania się ogólnie przyjętym, społecznym normom;
•  występowanie trudności związanych z zaburzeniem osobowości już w okresie dzieciństwa lub młodzieńczym, utrzymujące się w wieku dojrzałym;
• wyraźny dyskomfort i gorsze samopoczucie;
• trudności w życiu społecznym i zawodowym (obniżona sprawność w kontaktach międzyludzkich).

Każde zaburzenie osobowości cechuje się odmiennymi kryteriami diagnostycznymi. Ich spełnienie wymaga osiągnięcia określonej dla danego typu ilości objawów. Spełnienie kryteriów charakterystycznych dla więcej niż jednego typu zaburzeń może warunkować zdiagnozowanie przez specjalistę zaburzenia osobowości mieszanej.

Pod względem współwystępowania cech wspólnych, zaburzenia osobowości zostały sklasyfikowane do poszczególnych grup: A, B i C.

Grupę A zaburzeń osobowości cechują trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, a swoim zachowaniem osoba może wzbudzać społeczne zainteresowanie. Ten typ osobowości postrzegany jest jako inny, dziwaczny, ekscentryczny. Do tej grupy zaburzeń osobowości zaliczana jest:

• osobowość paranoidalna,
• osobowość schizotypowa,
• osobowość schizoidalna .

Kolejną, grupę B zaburzeń osobowości, cechują występowanie intensywnych i zazwyczaj burzliwych relacji oraz emocji. Osoby te mają zazwyczaj słabą odporność na czynniki stresogenne a jako ludzie, postrzegani są jako nieprzewidywalni. Do tego rodzaju typu osobowości zaliczana jest:

• osobowość ASPD – antyspołeczne,
• osobowość histrioniczna,
• osobowość typu borderline (BPD),
• osobowość narcystyczna.

Zaburzenia osobowości typu C charakteryzują się występowaniem silnych uczuć tj. lęk, strach, niepewność, wycofanie. Osoby te zazwyczaj unikają sytuacji o zwiększonym nasileniu stresu. Do tej grupy osobowości zaliczana jest:

• osobowość obsesyjno-kompulsywna,
• osobowość lękliwa (unikająca),
• osobowość anankastyczna,
• osobowość zależna.

Podobnej do powyższej klasyfikacji zaburzeń osobowości można dokonać, używając nazewnictwa cechy wspólnej dla wchodzących w skład grupy rodzajów zaburzeń osobowości:

I. Suspicious (podejrzliwy):

• paranoidalne zaburzenie osobowości,
• schizoidalne zaburzenie osobowości,
• schizotypowe zaburzenie osobowości,

II. Emotional and impulsive (emocjonalny i impulsywny):

• osobowość antyspołeczna (ASPD),
•  zaburzenie osobowości typu borderline (BPD),
• histrioniczne zaburzenie osobowości,
• narcystyczne zaburzenie osobowości.

III. Anxious (niespokojny):

• unikające zaburzenie osobowości,
• zależne zaburzenie osobowości,
• obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości (OCPD)s.

Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych przypisane zostały w klasyfikacji ICD-10 z kodami F60–F69. Według tych danych, w grupie specyficznych zaburzeń osobowości wyróżnia się:

• osobowość paranoiczna (ekspansywno-paranoiczna, fanatyczna, pieniacza, paranoidalna, sensytywno-paranoiczna);
• osobowość schizoidalna;
• osobowość dyssocjalna (amoralna, antyspołeczna, aspołeczna, psychopatyczna, socjopatyczna);
• osobowość chwiejna emocjonalnie (agresywna, typu „borderline”, impulsywna);
• osobowość histrioniczna (histeryczna, psychoinfantylna);
• osobowość anankastyczna (kompulsyjna, obsesyjna, obsesyjno-kompulsyjna);
• osobowość lękliwa, unikająca;
• osobowość zależna (asteniczna, nieadekwatna, bierna, samoponiżająca się);
• inne określone zaburzenia osobowości w tym osobowość ekscentryczna, uległa, niedojrzała, narcystyczna, bierno-agresywna, psychoneurotyczna;
• zaburzenia osobowości nieokreślone (w tym nerwica charakteru BNO; osobowość patologiczna BNO).

Klasyfikacja ICD-10 wyróżnia dodatkowo kategorię zaburzeń osobowości niewyrażające się w określonych wzorcach (zaburzenia osobowości mieszane i inne). W tym przypadku, trudności diagnostyczne nie pozwalają jednoznacznie określić zaburzenia, które może cechować się współwystępowaniem kilku cech bez objawów akcentujących rozpoznanie.

Klasyfikacja DSM-V Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, dokonując typologii zaburzeń osobowości, wyróżniła osobowość:

• Paranoiczną;
• Schizoidalną;
• Schizotypowe;
• Antyspołeczną;
• Z pogranicza (borderline);
• Narcystyczną;
• Unikową;
• Zależną.

W kategoryzacji zaburzeń osobowości występuje również grupa organicznych zaburzeń osobowości charakteryzująca się zmianą sposobu zachowania, odczuwania, ekspresji potrzeb i emocji w wyniku rozwijającego się stanu przedchorobowego, uszkodzenia lub upośledzenia ośrodkowego układu nerwowego.

Organiczne zaburzenia osobowości występują w ICD-10 z kodem F07 (zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu) i obejmują:

• organiczne zaburzenie osobowości;
• zespół po zapaleniu mózgu;
• zespół po wstrząśnieniu mózgu;
• inne organiczne zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu;
• nieokreślone organiczne zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu.

W diagnozowaniu zdrowia Pacjenta specjaliści posługują się różnymi metodami i technikami mającymi na celu określić np. znaczące cechy zaburzonej osobowości. Przykładowymi, charakterystycznymi cechami Pacjenta z zaburzeniem osobowości może być nadmierna wrogość czy podejrzliwość. Wiele z tych cech zależnych jest od rodzaju zaburzenia:

I. Osobowość antyspołeczna:

• manipulacyjność;
• kłamliwość;
• nieczułość;
• wrogość;
• nieodpowiedzialność;
• impulsywność;
• podejmowanie ryzyka;

II. Osobowość z pogranicza typu Borderline:

• labilność emocjonalna;
• lękliwość;
• niepewność separacyjna;
• depresyjność;
• impulsywność
• podejmowanie ryzyka;
• wrogość;

III. Osobowość narcystyczna:

• wielkościowość;
• szukanie uwagi.

Brak pełnego dobrostanu w sferze umysłowej, fizycznej i społecznej nie tylko definiuje stan choroby, ale również skutecznie uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie w życiu prywatnym, rodzinnym czy zawodowym. Każde odchylenie w sferze psychicznej, niepożądane objawy i charakter zaburzeń osobowości sprawiają, że Pacjent powinien zgłosić się jak najszybciej na specjalistyczną konsultację lekarską.

Zaburzenia osobowości mogą zostać rozpoznane przez psychologa lub psychiatrę. Zaakceptowany i realizowany proces leczenia w przypadku niektórych rodzajów zaburzeń osobowości, może obejmować terapię u boku psychoterapeuty. Przyjęta strategia odziaływania psychologicznego ma na celu poprawić i utrwalić zmianę w sposobie funkcjonowania Pacjenta.

Terapeuci współpracujący z osobami z zaburzeniem osobowości, zazwyczaj ukierunkowani są w nurcie terapii behawioralnej lub poznawczej. W leczeniu poważnych zaburzeń osobowości proces terapeutyczny jest wsparciem dla farmakoterapii.

Do najpowszechniejszych metod leczenia szerokiej grupy zaburzeń osobowości jest psychoterapia indywidualna oraz leczenie grupowe. Specjaliści podejmujący się pracy z Pacjentem mogą wspomóc leczenie np. terapią rodzinną, dla par.

Stopień uleczenia Pacjenta ze zdiagnozowanym zaburzeniem osobowości zależy od wielu czynników, w tym trwałości zaburzonych cech osobowościowych, postaci klinicznej choroby i współistnienia innych zaburzeń np. depresji, lęku czy schizofrenii. Polecana bywa też hospitalizacja — naszych Pacjentów zapraszamy do komfortowego szpitala psychiatrycznego w Warszawie im. prof. Antoniego Kępińskiego.

Diagnoza określonego rodzaju zaburzenia osobowości i jego typu poprzedza decyzję specjalisty o sposobie leczenia. Istnieje szereg metod stosowanych z leczeniu zaburzeń osobowości:

I. Specjalistyczna terapia rozmową, w tym m.in.:

• terapia poznawczo-behawioralna (CBT);
• terapia dialektyczno-behawioralna (DBT;)
• terapia poznawczo-analityczna (CAT
• terapia oparta na mentalizacji (MBT);

II. Leczenie farmakologiczne, w tym m.in.:

• leki przeciwdepresyjne (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny SSRI, inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny SNRI i inne);
• leki przeciwpsychotyczne;
• stabilizatory nastroju;
• grupy samopomocowe i społeczności terapeutyczne.

Badanie „Prevalence of personality disorders in the general adult population in Western countries: systematic review and meta-analysis” opublikowane z końcem września 2018 r. przez Cambridge University Press wykazało, że wskaźniki rozpowszechnienia zaburzeń osobowości w wybranej grupie były wysokie.

Dla wszystkich typów osobowości (tj. A, B i C według klasyfikacji DSM) częstość występowania zaburzenia plasowała się między 5,53% a 7,23%, przy czym najwyższą odnotowano w przypadku zaburzeń osobowości obsesyjno-kompulsywnych (OCPD).

U osoby ze zdiagnozowanym zaburzeniem osobowości istnieje zwiększone ryzyko współwystępowania innych zaburzeń psychicznych oraz śmiertelności (w tym jako wynik pośredni innych zaburzeń psychicznych).

Z danych wynika, że u około 85% pacjentów ze zdiagnozowanym zaburzeniem osobowości typu borderline, obserwuje się co najmniej jedno zaburzenie inne niż zaburzenia osobowości czy upośledzenie umysłowe, tj.:

• zaburzenia lękowe,
• zaburzenia somatyczne,
• zaburzenia odżywiania,
• zaburzenia snu,
• zaburzenia kontroli impulsów,
• zaburzenia adaptacyjne,
• zaburzenia związane z substancjami,
• schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne,
•  zburzenia tożsamości seksualnej i płciowej.

Ogólnie, osoby z zaburzeniami osobowości są narażone na współwystępowanie innych, groźnych chorób tj. depresja czy schizofrenia. Problemy osób chorych zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju uzależnień związanych ze spożyciem alkoholu i narkotyków.

W grupie osób z zaburzeniami osobowości obserwuje się podwyższone ryzyko samookaleczeń, prób samobójczych i samobójstw.

Na poziomie społecznym, zaburzenia osobowości przyczyniają się od izolacji społecznej Pacjenta, trudności w kontaktach międzyludzkich, niższym poziomem wykształcenia i upośledzenia zdolności pacjenta do wykonywania pracy zawodowej.

Źródła:

• Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – X Rewizja, Tom I,
  wydanie 2008;
• B. Grabski, J.K. Gierowski, Zaburzenia osobowości – różne spojrzenia i próby ich integracji, „Psychiatria Polska” 2012, tom XLVI, numer 5, s. 829-844.;
• J. Volkert, T-Ch. Gablonski, S. Rabung, Prevalence of personality disorders in the general adult population in Western countries: systematic review and meta-analysis, „The British Journal of Psychiatry” 2013/6, 2018, s. 709-715. ;
• M. Kraczla, Osobowość jako czynnik zachowań menedżerskich w świetle teorii Wielkiej Piątki, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, seria: Organizacja i zarządzanie z. 105, 2017, nr kol. 1980;
• Mind: Personality disorders, 2020 (https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/personality-disorders/about-personality-disorders/- dostęp 05.08.2022);
• Remedium: Zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu (https://bml.pl/narzedzia/icd10/zaburzenia-osobowosci-i-zachowania-spowodowane-choroba-uszkodzeniem-lub-dysfunkcja-mozgu - dostęp 05.08.2022).