Zaburzenia rozwojowe

Zaburzenia rozwojowe u dzieci dzieli się na całościowe i częściowe. Do zaburzeń całościowych zalicza się autyzm wczesnodziecięcy, zespół Aspergera, zespół Retta i dziecięce zaburzenia dezintegracyjne (zespół Hallera). Z kolei zaburzenia częściowe dotyczą tylko jednej sfery rozwoju (np. mowy, motoryki, emocji).

O nieprawidłowym rozwoju dziecka można mówić już na bardzo wczesnym etapie życia, kiedy rodzice obserwują, że maluch niechętnie podejmuje nowe aktywności, nie robi postępów w mowie i komunikacji, albo na przestrzeni tygodni pozostaje na tym samym etapie rozwoju. Dzieci do dwóch lat cechuje aktywność i uparte podejmowanie wyzwań, dlatego zmiany rozwojowe powinny u nich zachodzić niemalże z tygodnia na tydzień. Jeśli jednak tak się nie dzieje, należy skonsultować się z pediatrą, który pokieruje rodziców dalej i podpowie, co robić.

Rodziców powinny zaniepokoić nie tylko przestoje w rozwoju dziecka, ale także powtarzane czynności (niepotrzebne funkcjonalnie – np. kiwanie głową), brak umiejętności naśladowania lub rozpoznawania emocji, niechęć do nowych zabaw, przywiązanie do schematów. Mogą to być sygnały zaburzeń – całościowych lub częściowych. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD - 10 wyróżniamy:

• F84.0 – Autyzm dziecięcy.
• F84.1 – Autyzm atypowy.
• F84.2 – Zespół Retta.
• F84.3 – Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne.
• F84.4 – Zaburzenie hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi.
• F84.5 – Zespół Aspergera.
• F84.8 – Inne całościowe zaburzenia rozwojowe.
• F84.9 – Całościowe zaburzenia rozwojowe, nieokreślone.

Dzieci dotknięte dysfunkcjami rozwojowymi przejawiają zwykle trudności w kontaktach społecznych, wykazują się nietypowym zachowaniem lub są u nich widoczne deficyty rozwojowe związane z nauką funkcjami poznawczymi. Aby je zdiagnozować, konieczna jest uważna obserwacja zachowania dziecka w róznych sytuacjach oraz specjalne testy lub badania przeprowadzane w gabinecie specjalisty. Diagnozą całościowych zaburzeń rozwoju zajmuje się psycholog diagnosta. Jakie są najczęstsze objawy CZR i kiedy się one pojawiają?

Autyzm wczesnodziecięcy (nazywany także dziecięcym) to jedno z całościowych zaburzeń rozwojowych pojawiające się przed ukończeniem trzeciego roku życia dziecka. Autyzm objawia się:

• problemami z komunikacją i mową,
• ograniczonymi zainteresowaniami dziecka,
• powtarzającymi się schematami zachowań,
• problemami z nawiązywaniem relacji z rówieśnikami (nieprawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie),
• izolacją,
• kłopotami ze spontanicznością.

U mautkich dzieci czasami ciężko zauważyć pewne nieprawidłowości rozwojowe – są one widoczne dopiero na tle grupy rówieśniczej, czyli np. na tle dzieci ze żłobka lub przedszkola. Pojawiają się także problemy z komunikacją – dziecko nie rozpoznaje emocji innych ludzi, nie przejawia inicjatywy w podejmowaniu rozmowy lub zabawy, często rozwój mowy jest opóźniony. U dzieci autystycznych charakterystyczne jest zainteresowanie nietypowymi dla dzieci rzeczami – np. rozkładem jazdy, datami oraz duży opór przed każdą zmianą, przed wyjściem poza wypracowany schemat. Bardzo często obserwuje się u nich także różnego rodzaju talenty – np. artystyczne lub zdolność do zapamiętywania wielu szczegółów.

Uwagę rodziców powinny zwrócić fobie, nasilone lęki, częste napady złości lub wręcz agresji oraz problemy z odżywianiem.

Autyzm atypowy różni się od autyzmu dziecięcego wiekiem, w którym się pojawia lub niespełnianiem wszystkich kryteriów diagnostycznych. Nieprawidłowy rozwój dziecka pojawia się zazwyczaj po 3. roku życia, a sama choroba dotyczy często osób z upośledzeniami lub ciężkimi zaburzeniami w rozumieniu mowy.

Zespół Aspergera to spektrum autyzmu, najczęściej ujawnia się u dzieci po ukończeniu przez nie 3. roku życia. Zespół Aspergera ma bardzo podobne objawy do autyzmu wczesnodziecięcego, przy czym nie występują zaburzenia mowy oraz problemy z rozwojem intelektualnym. W kontekście tego zaburzenia rozwojowego uwagę rodziców powinny zwrócić:

• zaburzenia w relacjach z rówieśnikami, brak nawiązywania kontaktów, niechęć do nich;
• wyraźne upośledzenie umiejętności społecznych (dziecko odstaje od grupy, nie potrafi nawiązać relacji, nie umie bawić się z innymi dziećmi);
• duża wrażliwość na dźwięki, bodźce dotykowe, zwracanie nadmiernej uwagi na konsystencję jedzenia, kolory;
• obniżony próg bólowy;
• ponadprzeciętne zdolności w bardzo wąskich dziedzinach (np. analiza ruchu planet w przypadku zainteresowania kosmosem);
• obsesje na punkcie różnych rzeczy – zbieranie wszystkiego na dany temat, niekoniecznie będący przedmiotem zainteresowania rówieśników.

Zespół Hellera inaczej jest nazywany dziecięcymi zaburzeniami dezintegracyjnymi. Ten rodzaj CZR objawia się prawidłowym rozwojem do 2.-4. roku życia, a potem następuje regres – dziecko traci nabyte umiejętności komunikacyjne i społeczne w bardzo szybkim tempie. U dzieci z zespołem Hellera może dojść do całkowitego zaniku mowy i rozumienia języka. Charakterystyczne są także obniżenie zdolności intelektualnej, częste wpadanie w gniew bez powodu oraz nadmierna lękliwość i używanie zabawek lub przedmiotów w sposób, do którego nie są przeznaczone. Dziecko traci zainteresowanie otoczeniem.

Zespół Hellera wymaga podjęcia leczenia we wczesnym stadium choroby, w przeciwnym razie może dojść do znacznego pogorszenia jakości życia w przyszłości poprzez opóźnienie intelektualne. Leczenie małego Pacjenta obejmuje zajęcia logopedyczne, psychoterapię, integrację sensoryczną oraz wsparcie dla rodziców (jak powinni traktować dziecko, jak z nim ćwiczyć w domu).

Przyczyny wystąpienia zespołu Hellera nie są poznane – nie ma badań naukowych dowodzących wadliwych genów odpowiedzialnych za rozwój schorzenia. Uważa się, że na rozwój zaburzenia mogą mieć wpływ nieprawidłowości rozwojowe w życiu płodowym. Z prowadzonych statystyk wynika, że zespół Hellera częściej występuje u chłopców.

Pierwsze objawy zespołu Retta są widoczne na ogół między 6. a 18. miesiącem życia. Choroba ma 4 etapy, z których każdy przebiega inaczej.

• 1 etap – objawy zaburzenia są słabo zauważalne, dziecko rzadziej nawiązuje kontakt wzrokowy, jest nienaturalnie spokojne, nie interesuje się zabawkami, czasem następuje opóźnienie rozwoju motorycznego (późniejsze siadanie czy raczkowanie).
• 2 etap – pojawia się między 1. a 4. rokiem życia. Dziecko zaczyna krzyczeć bez powodu, często budzi się w nocy, traci wcześniej zdobyte umiejętności, także związane z mową, pojawiają się ruchy stereotypowe (klaskanie, wykręcanie rączek, pocieranie. Pojawiają się bezdechy, ataki padaczkowe).
• 3 etap – trwa do około 10. roku życia i daje wrażenie poprawy – dziecko uspokaja się, częściej nawiązuje kontakt z otoczeniem.;
• 4 etap - po 10. roku życia dziecko zatraca nabyte wcześniej umiejętności, pojawiają się przykurcze mięśni i związane z nimi nietypowe pozycje ciała, cofają się zdolności komunikacyjne i poznawcze, dziecko ma problemy z poruszaniem się, podnoszeniem przedmiotów, dochodzi do upośledzenia ruchów celowych, trudności w przełykaniu i żuciu pokarmu, częste zaparcia.

Szacuje się, że około 15 proc. pacjentów z tym całościowym zaburzeniem rozwojowym jest w stanie samodzielnie funkcjonować. Nie u wszystkich dzieci objawy są takie same.

Każde dziecko rozwija się w innym tempie, ale trzeba być czujnym – nawet jeśli w okresie niemowlęcym syn lub córka nie przejawiają żadnych zaburzeń, to nie oznacza, że nie pojawią się one w późniejszych etapach życia malucha. Rodzice najczęściej zdają sobie sprawę z pojawiających się problemów podczas obserwacji dziecka na tle grupy rówieśniczej. Jeśli maluch ma problemy z rzeczami, z zabawami lub z mową, podczas gdy rówieśnicy na ogół ich nie mają, to można podejrzewać zaburzenia rozwoju. Ważne, aby nie pomijać bilansów dziecka – to rutynowe kontrole przeprowadzane przez pediatrę, który ocenia rozwój dziecka na podstawie obserwacji i wywiadu z rodzicami. W przypadku wykluczenia całościowych zaburzeń rozwoju można podejrzewać zaburzenia częściowe.

Zaburzenia mowy to najczęściej spotykane rodzaje zaburzeń wśród dzieci. Rozpoznać je można po problemach w komunikacji – dziecko albo nic nie mówi, albo mówi znacznie gorzej niż rówieśnicy. Przyczyny zaburzeń mowy są różnorodne i zaliczamy do nich:

• ograniczenia biologiczne – np. problemy ze słuchem. Dzieci przechodzą pierwsze badanie słuchu jeszcze w szpitalu, tuż po porodzie. Jednak nie oznacza to, że problem jest wykluczony. Wiele maluchów ma przerost trzeciego migdałka, w związku z czym częściej cierpi na infekcje. W przypadku zbierania się płynu w uchu słuch jest upośledzony, przez co mogą pojawić się problemy z mową. Warto obserwować dziecko i udać się do laryngologa, jeśli obserwuje się ciągle otwartą buzię (problemy z oddychaniem przez nos), chrapanie w nocy, częste infekcje uszu. Problemy z prawidłową mową mogą być także spowodowane wadami anatomicznymi, np. zbyt krótkim wędzidełkiem podjęzykowym.
• pochodzenia mózgowego – związane z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Do uszkodzeń może dojść już na etapie życia płodowego lub na skutek niedotlenienia podczas porodu.

Na rozwój mowy wpływ mają także czynniki środowiskowe oraz prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny dziecka. W przypadku problemów z mową z dzieckiem należy udać się do logopedy albo neurologopedy dziecięcego, w zależności od przyczyny zaburzeń.

Zaburzenia częściowe dotyczące mowy towarzyszą wielu chorobom genetycznym, m.in. zespołowi Downa, Turnera, Williamsa, Pradera-Willego, a także w zespole kociego krzyku.

Zaburzenia motoryczne u dziecka są związane z ruchami – ich podłożem mogą być problemy z rozwojem mięśni lub problemy ze wzrokiem. Nieprawidłową motorykę można zaobserwować u dzieci, które mając 4 lata, nadal mają problemy z właściwym używaniem przedmiotów codziennego użytku (łyżka, widelec, gra w piłkę, ubieranie się), ich ruchy są niezręczne, niezgrabne. Można zaobserwować problemy z równowagą, niechęć do malowania czy innych prac wymagających precyzyjnych ruchów, a także do zabaw z rówieśnikami. Dzieci z zaburzeniami motoryki pozostają wyraźnie w tyle na tle grupy.

Zaburzenia motoryczne dotyczą zarówno motoryki małej (rysowanie, samodzielne jedzenie), jak i motoryki dużej (jazda na rowerze, pływanie). W przypadku zaburzeń motorycznych warto udać się do pediatry i porozmawiać o tym, jakimi ćwiczeniami można wesprzeć rozwój dziecka. Często stosowane są także zajęcia z fizjoterapeutą, który pokazuje jak ćwiczyć mięśnie dziecka.

Zaburzenia emocjonalne najczęściej objawiają się problemami z nawiązywaniem kontaktów, brakiem zainteresowania innymi dziećmi, unikaniem kontaktu wzrokowego, brakiem reakcji na słowa dorosłych. Niepokojące objawy widać często już u 2-3 letnich dzieci. Zaburzenia emocjonalne wymagają pogłębionej diagnozy, często są objawem całościowych zaburzeń rozwoju, jak np. zespołu Aspergera lub autyzmu wczesnodziecięcego.

Zaburzenia rozwojowe częściowe emocjonalne mogą pojawić się na każdym etapie życia i będą dawać różne objawy. U dzieci starszych zdarza się, że są przejawem depresji – do jej objawów zaliczamy smutek, apatię, utratę zainteresowań i niechęć do kontaktów z innymi. Zaburzenia emocjonalne prowadzą do pojawienia się innych rodzajów zaburzeń, m.in. lękowych czy odżywiania. W przypadku zdiagnozowania zaburzeń emocjonalnych dziecko powinno rozpocząć terapię, w trakcie której ustalane jest źródło problemu i eliminuje się napięcia. Dzięki temu maluch jest wyraźnie spokojniejszy i uczy się prawidłowych relacji z innymi, funkcjonowania w społeczeństwie.

Zaburzenia w sferze poznawczej mogą pojawić się z wielu powodów – niedotlenienia mózgu w czasie porodu i później, a także w wyniku nieprawidłowego rozwoju układu nerwowego. Miewają też związek z chorobami genetycznymi lub mogą nastąpić w wyniku czynników środowiskowych. Głównymi objawami są trudności w skoncentrowaniu się, brak zrozumienia poleceń, słaba spostrzegawczość, męczenie się przy słuchaniu długich opowiadań lub bajek. Dziecko powinno interesować się otoczeniem, zwracać uwagę na wszystkie detale, przy czym charakterystyczne jest to, że dzieci często zmieniają przedmiot swojej uwagi – jeśli tak się nie dzieje, można podejrzewać problemy w sferze poznawczej.

Elementarne procesy poznawcze, takie jak uwaga, percepcja i pamięć można wspierać już od pierwszych dni życia dziecka poprzez odpowiednią stymulację, dostarczanie bodźców, zwracanie uwagi na szczegóły oraz opowiadanie o świecie. Dla malucha najciekawsze są intensywne, silne bodźce, a dopiero około 3 roku życia wydłuża się czas koncentrowania się na danych przedmiotach czy zabawach. Znaczenie ma też temperament – dzieci spokojne łatwiej się koncentrują, podczas gdy te aktywne ruchowo potrzebują coraz to nowych bodźców.

W przypadku podejrzenia zaburzeń rozwoju u dziecka rodzic powinien skonsultować swoje wątpliwości z pediatrą i psychologiem dziecięcym. Dzięki szybkiej reakcji dysproporcje rozwojowe nie będą się pogłębiać. Ważne jest także, aby rodzice nauczyli się pracy z dzieckiem z zaburzeniami rozwoju. Psycholog zwykle rozmawia z nimi i sugeruje różne zmiany w sposobie wychowania lub aktywności stymulujące. Jeśli problemem są ograniczenia biologiczne, należy je wyeliminować – mowa tu o np. usunięciu przerośniętego migdałka lub podcięciu wędzidełka językowego, które mogą znacznie wpływać na rozwój mowy.

Zaburzenia rozwoju mogą pojawić się w każdym wieku – zarówno u dzieci w wieku żłobkowym, przedszkolnym, wczesnoszkolnym, jak i nastoletnim. Zaburzenia będą dawać różne objawy, w zależności od ich nasilenia, ale także temperamentu dziecka, jego zdolności do adaptacji, a także czynników środowiskowych. Przy wykluczeniu biologicznych czynników zaburzeń (np. chorób powodujących zaburzenia w rozwoju) należy zwrócić uwagę na czynniki środowiskowe. Na ogół zaburzenia rozwoju obserwuje się u małych dzieci, których rozwój przebiega w bardzo szybkim tempie i przestoje lub regresja są bardzo widoczne. U dzieci starszych zaburzenia rozwoju są diagnozowane rzadziej, ale nie oznacza to, że rodzic nie powinien być czujny.

Zaburzenia rozwoju mogą skutkować alienacją od rówieśników, gorszymi ocenami w szkole, zaniżoną samooceną, wykluczeniem, depresją. Rodzice dzieci w wieku szkolnym powinni być szczególnie wyczuleni na gorsze samopoczucie u dziecka, jego niechęć do aktywności, które wcześniej sprawiały mu radość, niechęć do chodzenia do szkoły, brak znajomych. Czasami mogą być to sygnały występujących zaburzeń – nie zawsze rozwojowych, ale jednak problematycznych.

Terapią zaburzeń rozwoju zajmuje się psycholog lub psychoterapeuta. Pomoc obejmuje różne techniki w zależności od wieku dziecka. Należy zdawać sobie sprawę, że całościowe zaburzenia rozwojowe są nieuleczalne, ale dzięki podjęciu terapii można znacznie usprawnić funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie i rozwinąć jego umiejętności tak, aby mogło odnaleźć się w społeczeństwie. Wszystko zależy od rodzaju zdiagnozowanego zaburzenia i stanu dziecka.

Terapia zawsze opiera się na kompleksowym podejściu do Pacjenta i danego zaburzenia. Często wykorzystuje się Trening Umiejętności Społecznych, dzięki któremu dziecko dostosowuje się do oczekiwań społeczeństwa. Ważne jest także podejście rodziców i ich psychoedukacja. Sama terapia nie przyniesie efektów, jeśli ćwiczenia nie będą wykonywane w domu.

Ponieważ zaburzenia rozwojowe często przyczyniają się do rozwoju dalszych nieprawidłowości (np. depresji, zaburzeń lękowych, fobii), to warto, aby w razie zaobserwowania problemów jak najszybciej udać się do psychologa lub terapeuty. Pomogą ono w trudnych sytuacjach, jakimi będą np. adaptacja w przedszkolu, akceptacja swojego ciała, problemy rodzinne – śmierć, ciężka choroba lub rozwód. Na rozwój dziecka wpływ ma wiele czynników, a nie wszystkie zależą od rodziców. Osoba z zewnątrz może spojrzeć na problem z zupełnie innej perspektywy i pomóc w jego rozwiązaniu.

Nie ma konkretnego wyznacznika czasowego, ile powinna trwać terapia zaburzeń rozwoju. Zależy to od wielu czynników: stanu Pacjenta, jego problemów, chęci współpracy, zaangażowania rodziców. Czasem potrzebna jest nie tylko psychoterapia, ale i regularne ćwiczenia z fizjoterapeutą i logopedą lub neurologopedą. W pierwszej kolejności należy postawić diagnozę, jednak psycholog lub psychoterapeuta mogą oszacować „mniej więcej” ile czasu będzie trwać praca nad problemem.

Zaburzenia częściowe u dzieci są na ogół uleczalne, a im szybciej podjęta zostanie terapia, tym lepiej dla dziecka. Zwlekanie z diagnozą może doprowadzić tylko do pogłębienia dysfunkcji. W celu uzyskania pomocy zapraszamy serdecznie do umówienia wizyty w placówkach MindHealth: Centrum Zdrowia Psychicznego, które znajdują się w największych miastach Polski.

Bibliografia:

• M. Jerzak, Zaburzenia psychiczne i rozwojowe dzieci a szkolna rzeczywistość, Warszawa 2022;
• E. Pilarska, K. Kaczorowska-Bray, Zaburzenia rozwoju mowy u dzieci, „Studium przypadku” nr 18 (Grudzień 2017);
• Z. Przyrowski, Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do teorii, diagnozy i terapii, Warszawa 2012;
•  E. Skorek, Terapia pedagogiczna. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, Kraków 2010.