ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej

ADHD objawia się zaburzeniami koncentracji, nadruchliwością i nadmierną impulsywnością. Często współwystępuje z innymi nieprawidłowościami:

• specyficznymi trudnościami w nauce (dysleksja, dysgrafia),
• problemami z zachowaniem,
• niską samooceną,
• depresją.

Ocenia się, że około 75% dzieci z ADHD ma towarzyszące inne objawy chorobowe i zaburzenia.

Według Wolańczyka do najczęściej obserwowanych objawów ADHD należą:

• różnego rodzaju specyficzne trudności szkolne (u 26% dzieci i młodzieży z ADHD),
• zaburzenia lękowe i emocjonalne (u 31% dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej),
• depresja.

W zespole nadpobudliwości psychoruchowej często współistnieje zespół tików (u 20% dzieci z ADHD). Jednocześnie, aż u 50% dzieci z ADHD rozpoznaje się zespół Tourette’a. Również napady padaczkowe częściej niż w ogólnej populacji występują w przypadku dzieci z tym zespołem. Często zespołowi nadpobudliwości psychoruchowej towarzyszą zaburzenia snu, jak bezsenność, koszmary i lęki nocne.

Dawniej, niektórzy eksperci uważali ADHD za zaburzenie zachowania — prawdopodobnie dlatego, że dzieci z ADHD wykazują skłonność do nieuważności i nadmiernie aktywnego zachowania, a w szczególności do zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, które obserwuje się u od 30 do 75% dzieci cierpiących na ADHD. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej ma jednak dobrze ugruntowane podłoże neurologiczne i nie jest tylko tzw. niewłaściwym zachowaniem.

Dzieci z rozpoznaniem ADHD mogą się jednak cieszyć dzieciństwem podobnie jak ich rówieśnicy. W tym zaburzeniu dziecko cechuje zwiększona potrzeba obecności i wsparcia ze strony rodziców. Jest to szczególnie ważne w aspekcie motywacji i wiary w możliwości dziecka, które często ze względu na swoje trudności osiąga mniej sukcesów (np. szkolnych), niż wskazywałyby na to jego możliwości intelektualne.

Do najczęściej występujących objawów ADHD należą:

• Zaburzenia koncentracji – dziecko już jako przedszkolak nie potrafi skupić się na zabawie tak jak rówieśnicy. U takich dzieci obserwuje się trudności w skupieniu uwagi, brak dbałości o szczegóły, roztargnienie, częste zapominanie o czymś i brak odpowiedniej organizacji. Dziecko z ADHD sprawia wrażenie, jakby nie słuchało, co się do niego mówi. Często jest rozkojarzone, przez co popełnia wiele błędów. Nie potrafi skupić się na wykonywaniu zadań i odkłada je na ostatnią chwilę, często gubi przedmioty i nie jest w stanie przypomnieć sobie, gdzie je zostawiło. Dziecko unika również wykonywania czynności wymagających zaangażowania i koncentracji. (Warto wiedzieć, że istnieje też zaburzenie objawiające się tylko zaburzeniami koncentracji, bez nadpobudliwości ruchowej i impulsywności. Jest to — dawniej ujmowany w klasyfikacji zaburzeń DSM-IV — zespół deficytu uwagi ADD).
• Nadruchliwość — np. dziecko wierci się, gdy odrabia lekcje i nie ma wytrwałości w czynnościach wymagających skupienia uwagi. Dziecko z ADHD jest w ciągłym i zazwyczaj bezcelowym ruchu. Takie dziecko w sytuacjach, w których powinno pozostać w jednym miejscu, szybko zaczyna się wiercić czy bawić. Często zachowuje się niespokojnie do okoliczności, nie jest w stanie poczekać na swoją kolej, podczas zabawy jest głośne, a odpoczynek w ciszy i spokoju sprawia mu trudności. Ma również problem z kontynuowaniem rozpoczętych zadań i często porzuca ich wykonanie.
• Nadmierna impulsywność — u dziecka występuje chaotyczna aktywność, np. najpierw coś zrobi, a potem dopiero pomyśli. Dziecko z ADHD jest mało cierpliwe, próbuje skupiać uwagę innych na sobie, często podejmując ryzykowne działania. Wyraża intensywnie emocje i myśli bez zastanowienia, nie biorąc pod uwagę ewentualnych konsekwencji. Podczas zadań i zabaw grupowych nie umie cierpliwie czekać na swoją kolej, a co za tym idzie, często przeszkadza innym.

W Poradni Zdrowia Psychicznego MindHealth wiemy, że leczenie ADHD zawsze wymaga kompleksowego podejścia.  Zatrudnieni u nas doświadczeni lekarze diagnozują i leczą zaburzenia uwagi u dzieci przy użyciu skutecznych technik diagnostycznych i terapeutycznych, takich jak:

• Konsultacje neuropsychologiczne – zajęcia ze specjalistą neuropsychologiem, podczas których dziecko wykonuje specjalny zestaw ćwiczeń fizycznych i umysłowych mających na celu korektę i trening poszczególnych operacji i zdolności umysłowych, rozwijający umiejętności samokontroli.
• Trening Umiejętności Społecznych — zajęcia terapeutyczne w pomocy dziecku i jego rodzinie poprzez szkolenie z efektywnej komunikacji „rodzic-dziecko” oraz rozwijanie umiejętności interakcji społecznych.
• Działania terapeutyczne dobierane odpowiednio do problemów dziecka: trening zastępowania agresji, jeśli dziecko ma problemy z wyrażaniem złości, trening umiejętności społecznych, gdy dziecko nie potrafi nawiązać pozytywnych relacji z rówieśnikami, terapia poznawczo-behawioralna, jeśli nastolatek ma problemy z motywacją, samooceną czy pojawiającym się obniżonym nastrojem.
• Biofeedback — zaawansowana technologicznie metoda leczenia zapewniająca trening zdolności dziecka do samoregulacji swoich stanów. Polega ona na rozwiązywaniu zadań w grach komputerowych, podczas których dziecko uczy się kontrolować różne parametry mózgu, rejestrowane podczas badania przez specjalny sprzęt. Za pomocą specjalnych czujników komputer rejestruje stale zmieniające się dane — tętno i oddychanie, temperaturę ciała czy rytmiczną aktywność mózgu. Pacjent obserwuje te dane w czasie rzeczywistym w postaci zrozumiałych bodźców wzrokowych lub słuchowych.

Uzupełniającą metodą terapeutyczną ADHD jest terapia rodzinna – zwłaszcza jeżeli w rodzinie dochodzi do konfliktów i napięć między jej członkami.

Środowisko domowe odgrywa ważną rolę w stabilizowaniu stanu i rozwoju dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Rodzice muszą aktywnie uczestniczyć w terapii poprzez zapewnienie dziecku wystarczającej aktywności fizycznej, zbilansowanej diety, pełnego i spokojnego snu, a także wsparcia psychologicznego. Należy pamiętać, że tylko wspólnymi wysiłkami rodziców, lekarzy i nauczycieli możliwe jest maksymalne wyeliminowanie objawów zespołu deficytu uwagi i nadpobudliwości u dziecka a co za tym idzie uniknięcie przykrych konsekwencji.

Wychowując dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, rodzice muszą uzbroić się w dużą cierpliwość. Mając odpowiednią wiedzę na temat specyfiki zaburzenia, dość łatwo jest wprowadzić zasady, które ułatwią codzienne funkcjonowanie zarówno dziecku, jak i dorosłym. Nie da się wyeliminować ADHD, ale różnymi oddziaływaniami warto dążyć do tego, by problemy z niego wynikające w jak najmniejszym stopniu zaburzały życie dziecka.

Nie istnieją konkretne wskazówki zmniejszających prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD. W kwestii profilaktyki eksperci zalecają staranne zaplanowanie ciąży, terminowe oddawanie wszystkich badań i przestrzeganie zaleceń lekarzy. By w jak największym stopniu wyeliminować prawdopodobne przyczyny rozwoju nadpobudliwości u dzieci, wskazane jest zaprzestanie palenia i picia alkoholu przynajmniej na okres rodzenia dziecka i karmienia piersią, a także monitorowanie atmosfery psychicznej w domu – np. unikanie obciążania dzieci w okresie przedszkolnym i szkolnym niepotrzebnymi zajęciami.

Diagnoza ADHD jest trudna, gdyż wiele zdrowych dzieci od czasu do czasu zachowuje się tak, jakby miało ADHD. Diagnozę w tym wieku przeprowadza się zgodnie z uznanymi i obowiązującymi na całym świecie kryteriami w oparciu o najnowsze wytyczne DSM- IV.

Proces diagnostyczny dziecka cierpiącego na ADHD opiera się zazwyczaj na wizycie u psychologa, konsultacji pediatrycznej, neurologicznej i psychiatrycznej. Psycholog lub poradnia pedagogiczno-psychologiczna bada i obserwuje dziecko (m. in. ocena ilorazu inteligencji, badanie w kierunku dysleksji, badanie uwagi), ale także prowadzi wszechstronny wywiad z rodzicami. Warto jest także zgłosić się po opinie na temat funkcjonowania dziecka w przedszkolu lub szkole.

ADHD u dziecka można stwierdzić dopiero wtedy, gdy spełni kryteria ICD-10 lub DMS-5. Ważne jest, by przed postawieniem diagnozy wykluczyć inne schorzenia natury psychicznej mogące dawać podobne objawy, takie jak zaburzenia lękowe, problemy adaptacyjne, upośledzenie umysłowe, nerwica natręctw czy choroba afektywna dwubiegunowa. Należy jednak mieć na uwadze, że u dzieci z ADHD nierzadko równolegle występuje dodatkowa dolegliwość o podłożu psychicznym – zaburzenia lękowe i zaburzenia zachowania. Ponadto należy mieć pewność, że obserwowane symptomy nie są efektem zaburzeń neurologicznych i somatycznych, w tym działań niepożądanych leków, zaburzeń wzroku lub słuchu, padaczki czy schorzeń tarczycy.

Stosowanie leczenia farmakologicznego zalecane jest w momencie, gdy metody psychoterapeutyczne są nieskuteczne, nie możemy ich zastosować lub gdy u dziecka:

• występuje skrajne nasilenie ADHD;
• pojawiają się wyraźne objawy zachowań opozycyjno-buntowniczych i zaburzeń zachowania;
• z powodu objawów ADHD nauka wypada znacznie poniżej możliwości, a odrabianie lekcji trwa od powrotu do domu do pójścia spać;
• symptomy ADHD powodują pogorszenie kontaktów z rówieśnikami;

Farmakoterapia to indywidualnie dobrany kurs leczenia nowoczesnymi lekami o udowodnionej skuteczności. Według T. Wolańczyka leczenie farmakologiczne ADHD powinno być stosowane tak długo, jak jest skuteczne. Podczas farmakoterapii dziecko powinno być pod stałą opieką lekarza, który będzie oceniał stan pacjenta, monitorował skuteczność leczenia i działania niepożądane.

Preparaty stosowane w leczeniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej to często leki psychostymulujące, które modyfikują poziom pobudzenia części mózgu odpowiedzialnych za kontrolę uwagi, procesy hamowania oraz aktywność. Dzięki lekom psychostymulującym dzieci potrafią wydłużyć okres skupienia uwagi i wykonać więcej pracy, obniżając równolegle impulsywność działania.

Warto mieć świadomość tego, że leki na ADHD nie działają tak, jak inne, które znamy. Przykładowo, leki na nadciśnienie czy cukrzycę pomagają kontrolować objawy i obniżać ryzyko wystąpienia powikłań choroby. W przypadku leków na ADHD pomogą one dziecku lepiej się koncentrować czy dłużej pracować, ale nie wpłyną na to, że dziecko chętnie odrobi lekcje i będzie biegło do wykonania tej czynności jak na boisko. (Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko, co chcielibyście wiedzieć. Bifolium, Lublin 1999.)

Niestety nie istnieje lekarstwo na zespół nadpobudliwości psychoruchowej. W przeszłości neurolodzy przepisywali leki nootropowe, w których obecne są substancje wykazujące działanie prokognitywne lub leki uspokajające, ale były to raczej działania mające na celu jedynie pomoc rodzicom. Nie ma dużego spektrum leków, które są skuteczne, regulują ADHD i można je podawać dzieciom przed 6-7 rokiem życia.

Jeżeli jednak psychiatra podejmie decyzję o farmakoterapii, stosuje się ją w momencie, gdy dziecko idzie już do szkoły, by pomóc mu zaangażować się w naukę, przyzwyczaić do lekcji i nauczyć kontrolować swoje emocje. Dziecku w wieku przedszkolnym symptomy ADHD nie przeszkadzają – mogą oczywiście przeszkadzać i wpływać na zachowanie rówieśników, ale samo dziecko czuje się bardzo dobrze. W szkole sytuacja jest inna – z powodu nieuwagi i rozkojarzenia uczeń nie może przyswoić materiału i systematycznie się uczyć, dlatego czuje się niekomfortowo. W liceum zazwyczaj farmakoterapia jest odstawiana – młoda osoba z reguły uczy się normalnie i jest dostosowana do warunków społecznych.

Dorosłych z ADHD cechuje niskie zorganizowanie i częste wahania nastroju. Często są to osoby zapominalskie, nieuważne, z niską samooceną, wzmożoną samokrytyką i brakiem motywacji. Nie przeszkadza im to jednak w funkcjonowaniu wśród społeczności – dorośli z ADHD normalnie chodzą do pracy, dostosowują się do objawów i nieustannie pracują nad samoakceptacją.

Jednym z poważniejszych problemów dziecka z nadpobudliwością jest wynikający z dysfunkcji płatów czołowych mózgu brak samokontroli i samoregulacji – nie może ono skoncentrować się na nauce, jest rozkojarzone, zapominalskie, impulsywne i łatwo wpada w gniew. Dlatego rodzic powinien być jego najwierniejszym pomocnikiem i przyjacielem i przejąć funkcję kontrolną – sprawdzić, czy odrobiło pracę domową, jest spakowane na kolejny dzień czy przypomnieć, że czas wyjść z domu. W miarę dojrzewania mózgu dziecko będzie miało coraz większą kontrolę nad swoim życiem.

W przypadku dziecka z ADHD bardzo ważna jest codzienna rutyna, spokojny rytm życia i brak nadmiaru dodatkowych zajęć. Warto wytłumaczyć krewnym, na czym polega zaburzenie i ustalić jasne zasady zachowania i rozmowy z takim dzieckiem – rodzina musi być świadoma, że nie przyjmuje ono krytyki, często reaguje krzykiem i nieposłuszeństwem, a krzyczenie, bicie czy jakiekolwiek karanie dzieci z nadpobudliwością jest bezsensowne i nieskuteczne.

Skutecznym sposobem na korygowanie nadmiernej aktywności jest sport. Zalecane są dyscypliny takie jak: wędrówki piesze, turystyka wodna, pływanie, bieganie, jazda na nartach czy jazda na łyżwach. Wychowanie fizyczne jest bardzo ważne, ale nie należy przesadzać – zajęcia powinny być dla dziecka interesujące a obciążenie umiarkowane, w innym przypadku sport może prowadzić do nadmiernej ekscytacji i problemu z uspokojeniem emocji.

Poza zasięgiem dziecka z ADHD są również specjalistyczne szkoły z wysokim poziomem nauczania – zalecana jest nauka w zwykłej szkole z odpowiednim, umiarkowanym obciążeniem, a jeżeli istnieje taka możliwość nawet edukacja domowa (homeschooling).

Równolegle zaleca się, by dziecko z nadpobudliwością było pod stałym nadzorem specjalisty i korzystało z psychoterapii. Terapeuci stosują zazwyczaj terapię z technikami zabawy, podczas której dziecko uczy się interakcji z rówieśnikami i samym sobą, a także poznaje sposoby wyrażania emocji i uczuć w akceptowanej społecznie formie. Ponadto, psychoterapeuta podczas terapii wyznacza granice, jeżeli zostały one naruszone. Stopniowo dziecko przenosi nabyte umiejętności komunikacyjne z gabinetu terapeutycznego do prawdziwego życia.

Warto wprowadzić kilka zasad i znaleźć czas na czynności, które pozwolą dziecku jeszcze lepiej odnaleźć się w codziennym funkcjonowaniu. Należą do nich:

• ustabilizowanie warunków życia w domu – zapewnienie stałego planu dnia, spokojnej atmosfery, porządku, a także usunięcie wszelkich możliwych przyczyn rozproszenia;
• natychmiastowe pochwały za prawidłowe zachowanie – nawet jeżeli chodzi jedynie o skupienie uwagi przy wykonywaniu czynności;
• wprowadzanie gier i zabaw sportowych o coraz wyższym poziomie skomplikowania;
  cotygodniowe sesje ćwiczeniowe z neuropsychologiem i ich późniejsza kontynuacja w domu;
• systematyczne przypominanie o nadchodzących wydarzeniach (następna lekcja, przerwa, wzięcie dodatkowych podręczników);
• zaangażowanie dziecka w pracę lub zabawy grupowe.

Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej ma trudność ze spokojnym uczestniczeniem w zajęciach – zwłaszcza jeżeli zna odpowiedź na zadawane pytanie lub w klasie dzieje się coś ciekawego. Przez swoją zwiększoną emocjonalność może być urażone, jeżeli coś mu nie wychodzi lub koledzy nie komunikują się z nim. Dzieci z ADHD są bardzo towarzyskie, lubią rozmawiać i bawić się z rówieśnikami.

W takim przypadku, by zapobiec konfliktom z rówieśnikami, dziecko potrzebuje wsparcia lub pomocy w budowaniu relacji z kolegami z klasy i treningu umiejętności szkolnych. Jednym ze sposobów jest odgrywanie w scen zabaw, gier i możliwych sytuacji w dwóch różnych środowiskach (domu i szkole), by wskazać dziecku instrukcję, jak powinien zachowywać w kontakcie z innymi. Warto pamiętać, że dziecko cierpiące na ADHD można nauczyć rzeczy, które są dla niego trudne ze względów fizjologicznych, ale wymaga to wytworzenia przez niego własnej motywacji zewnętrznej.

Na lekcjach istnieje możliwość wprowadzenia specjalnych tabliczek, na których dzieci mogą odpowiedzieć na pytanie nauczyciela, zanim zrobi to inny uczeń. Dodatkowo, jeżeli dziecko z ADHD wykaże się cierpliwością i skupieniem na lekcji, można nagrodzić go, pozwalając np. rozdawać zeszyty czy pomagać w innych czynnościach w czasie zajęć.

System nagród (bonusowy) jest w przypadku dziecka z ADHD bardzo ważny. Może być tworzony w porozumieniu z pedagogiem szkolnym – ustalanych jest kilka krótkich, konkretnych zasad („poczekaj, aż nauczyciel cię poprosi, nie krzycz”, „wykonaj wszystkie zadania w klasie”, „zapisz wszystkie przykłady w zeszycie”), za przestrzeganie których dziecko otrzyma od nauczyciela „nagrodę” w postaci naklejek w przygotowanym samodzielnie w domu pamiętniku. Naklejka przyklejana jest za każdym razem, gdy dziecko zachowa się odpowiednio. Rodzice powinni stworzyć listę nagród za zebranie odpowiedniej liczby naklejek i systematycznie nagradzać dziecko.

System ten powinien opierać się wyłącznie na nagradzaniu dziecka – bez konsekwencji za zbyt wolne zbieranie naklejek, czy niezbieranie ich w ogóle. Wynika to z faktu, że dziecko z nadpobudliwością jest na tyle niestabilne, że może szybciej tracić nagrody, niż je zdobywać, a co za tym idzie szybko stracić zainteresowanie wprowadzonym systemem.

Dzieci z ADHD powinny być wychowywane jedynie w systemie nagród – zainspiruje je to, rozbawi i zmotywuje do współpracy. System kar nie działa, ponieważ szybko może doprowadzić do demotywacji i ogólnego pogorszenia zachowania.

W przypadku stacjonarnej nauki dziecka z ADHD warto wprowadzić kilka zasad, które pomogą mu odnaleźć się w nowej rzeczywistości i ułatwią przyswajanie niezbędnych informacji:

• Aktywność ruchowa podczas lekcji – dziecko z ADHD potrzebuje stałego dostarczania do mózgu składników odżywczych, co możliwe jest jedynie podczas ruchu. Dlatego należy zapewnić mu pewien poziom aktywności ruchowej w czasie zajęć – pozwolić, by chwile pochodziło po klasie, czy poprosić o pomoc w wytarciu tablicy czy rozdaniu zeszytów.
• Zmniejszenie liczby zadań tego samego typu o 30% – dziecko z nadpobudliwością męczy rutyna, dlatego w praktyce pedagogicznej zmniejsza się liczbę zadań względem innych uczniów, nie wymagając od niego rozwiązywania wszystkich przykładów, jeżeli opanowało już dane zagadnienie. Warto wiedzieć, że liczba powtórzeń u dzieci z ADHD w żaden sposób nie wpływa na jakość przyswajania danej informacji.
• Zezwolenie na rysowanie lub zabawę we własnym zakresie – dziecko z ADHD ma tendencję do wykonywania kilku zadań jednocześnie, co nie wpływa na jakość odbioru informacji podczas lekcji.
• Ocenianie treści pracy, a nie jakości jej wykonania – dziecko z nadpobudliwością ma problem z estetycznym i dokładnym wykonaniem zadania. Warto akceptować niedokładne prace, ponieważ regularne obniżanie oceny za brak estetyki znacznie zmniejszy motywację dziecka do dalszej nauki.
• Dzielenie zadań na części – zlecenie dziecku z ADHD dużego zadania jednorazowo może skutkować stresem spowodowanym ilością pracy do wykonania. Jeżeli natomiast otrzyma ćwiczenia w kilku częściach, z chęcią rozwiąże wszystkie – znacznie poprawi to wydajność i motywację dziecka, a także będzie okazją do aktywności ruchowej pomiędzy otrzymywaniem kolejnych poleceń.
• Skoncentrowanie uwagi na wszystkich etapach zadania – dziecko z nadpobudliwością charakteryzuje się słabą pamięcią roboczą: może zapominać o codziennych obowiązkach, rozkładzie dnia, a nawet ostatecznym celu wykonywanej czynności. Warto zatem systematycznie pytać, czy dziecko wie, o czym pamiętać w zadaniu, a także stosować przypomnienia (np. w formie naklejek na piórniku), dzięki którym nie zapomni np. o zabraniu ze szkoły wszystkich rzeczy.

• Usadzanie dziecka w pierwszych ławkach – dziecko z ADHD jest często rozkojarzone, dlatego wskazane jest, by sadzać je blisko nauczyciela. Ułatwi to skupienie, a także da powód do aktywności fizycznej — będzie można wysłać je po kredę lub poprosić o wytarcie tablicy. Nauczyciel będzie mógł również pozwolić takiemu dziecku bawić się małymi zabawkami przy biurku, bo nie będzie to aż tak rozpraszało innych uczniów.
• Informowanie o upływającym czasie – dziecko z nadpobudliwością nie ma wyczucia czasu. Często nie zauważa, że minął, co skutkuje spóźnieniem lub niedokończeniem zadania. W takim przypadku zaleca się przypominanie godziny oraz nauczenie dziecka ustawiania timera lub budzika, by mogły samodzielnie zorientować się, ile czasu pozostało.

By dowiedzieć się, czy Twoje dziecko ma nadpobudliwość i jak bardzo jest ona wyraźna, umów się na konsultację ze specjalistą. W MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego oferujemy pomoc doświadczonych neurologów i psychologów dziecięcych, którzy obiektywnie ocenią zachowanie dziecka i udzielą niezbędnych zaleceń. Zapisz się na konsultację nawet przy najmniejszym podejrzeniu ewentualnego problemu neurologicznego!