Zaburzenia mowy

Zaburzenia mowy składają się na wiele różnych nieprawidłowości związanych z mówieniem – mogą to być m.in. wady wymowy, używanie niepoprawnych słów, mowa bełkotliwa, jąkanie.

Mowa kształtuje się od najmłodszych lat, kiedy to dziecko zaczyna gaworzyć, a potem próbuje powtarzać sylaby i słowa po rodzicach. Podstawowym warunkiem powstawania mowy jest prawidłowy rozwój fizjologiczny. Zaburzenia mowy można zaobserwować już u najmłodszych dzieci, które mają problem z artykulacją lub poprawnością. Bardzo często za zaburzenia mowy w wieku dziecięcym odpowiadają nieprawidłowości w budowie jamy ustnej.

Zazwyczaj pierwsze próby komunikacji za pomocą mowy obserwuje się u rocznych dzieci, a potem rozwój mowy powinien posuwać się do przodu. Dziecko chce się porozumieć, powiedzieć, o co mu chodzi. Początkowo robi to na swój sposób, ale z czasem uczy się właściwej mowy. Maluch powinien reagować także na dźwięki i muzykę. Jeśli ma z tym problemy, warto porozmawiać z pediatrą o badaniu słuchu. Słuch jest kluczowy do rozwoju mowy.

Przyczyny zaburzeń mowy są bardzo zróżnicowane, do problemów dochodzi zarówno w wyniku wad wrodzonych, jak i przebytych chorób lub urazów. Leczeniem zaburzeń mowy zajmują się różni specjaliści: zaliczamy do nich logopedów, psychologów a także neurologów. Wiele zależy od tego, skąd zaburzenie się wzięło. Znaczenie ma także wiek Pacjenta – inaczej wygląda leczenie zaburzeń mowy u dorosłych, a inaczej u dzieci.

Rozwój mowy jest ściśle powiązany z rozwojem ośrodkowego układu nerwowego. Udowodniono, że wpływ na rozwój mowy i OUN ma także przebieg ciąży, który w istotny sposób wpływa na prawidłowy wzrost i rozwój płodu.

Przyczyny zaburzeń mowy związane z przebiegiem ciąży to:

• Niedożywienie, niedobory witamin,
• Zaburzenia krążenia u matki,
• Urazy fizyczne w ciąży,
• Poród przedwczesny lub przedłużający się,
• Choroby przebyte w I trymestrze ciąży,
• Uraz czaszki u dziecka podczas porodu,
• Palenie papierosów lub picie alkoholu w ciąży.

Do przyczyn zaburzeń mowy u dziecka związane z problemami zdrowotnymi zaliczamy z kolei:

• Upośledzenie umysłowe,
• Zaburzenia słuchu,
• Choroby krtani,
• Rozszczep wargi i podniebienia,
• Choroby neurologiczne,
• Nowotworu OUN.

Do przyczyn zaburzeń mowy u dzieci zaliczamy także stres oraz przerost trzeciego migdałka. Bardzo często przerośnięty migdał uniemożliwia dziecku oddychanie nosem, a ciągle otwarta buzia nie jest stanem fizjologicznym dla organizmu i może prowadzić do różnych problemów – np. wytworzenia się podniebienia gotyckiego lub trudności z prawidłowym ułożeniem języka. W wyniku tych problemów zdrowotnych można zaobserwować u dziecka niewyraźną mowę.

Każde dziecko rozwija się w swoim własnym tempie, jednak jeśli przez dłuższy czas nie ma postępów mowy, dziecko zatrzymało się na jednym etapie, niechętnie powtarza nowe słowa lub unika ich - warto rozważyć wizytę u logopedy dziecięcego, aby sprawdzić, co jest przyczyną zachowania dziecka.

Do zaburzeń mowy najczęściej występujących u dzieci zalicza się:

1. Jąkanie – częste powtórzenia lub przedłużanie dźwięków, sylab i słów, pauzy zakłócające rytmiczną mowę, częste wtrącenia „aaaaa”, „eeee”, „yyyy” w zdania. Jąkanie bierze się z nieprawidłowości i napięć w jamie ustnej – dziecko może mieć problemy z procesem „wdech, wydech” oraz z napięciem strun głosowych lub mięśni w jamie ustnej. Mowa niepłynna jest naturalna dla maluchów do 5. roku życia, jeśli jednak nie mija, warto wybrać się po poradę do specjalisty. Szacuje się, że w Polsce problemy z jąkaniem może mieć nawet 400 tysięcy osób.
2. Seplenienie: dzieli się na wargowo-zębowe oraz międzyzębowe. Dziecko nieprawidłowo wymawia głoski dentalizowane, czyli takie, w których wokalizacji dużą rolę odgrywa odpowiednie ułożenie zębów, czyli głoski : s, z, c, dz (zaliczane do głosek szeregu syczącego), sz, ż, cz, dż (zaliczane do głosek szeregu szumiącego), ś, ź, ć, dź (głoski szeregu ciszącego). W jakim wieku można rozpoznać seplenienie? Trzylatki powinny umieć już wymawiać głoski s, z, c, dz, czterolatki natomiast powinny umieć wymówić głoski: sz, ż, cz, dż, ale czasem mogą je zmieniać. Najpóźniej rozwija się u dzieci zdolność do prawidłowego wymawiania głosek: sz, ż, cz, dż. Na seplenienie warto zwrócić uwagę w okresie, kiedy dziecku wypadają zęby mleczne i wyrastają stałe. Zmiany w uzębieniu mogą wpływać na mowę, jeśli jednak ośmiolatek nadal ma problemy z wymową tych głosek, to należy rozpocząć zajęcia z logopedą.
3. Dyzartia – polega na niewłaściwej artykulacja spowodowanej zaburzeniami aparatu mowy, rzadko występuje u dzieci, a jeśli już to objawia się mową bełkotliwą, trudną do zrozumienia, nadmiernym ślinieniem się i trudnościami w jedzeniu.
4. Mutyzm wybiórczy - według kwalifikacji zaburzenie lękowe. Pierwsze objawy pojawiają się między drugim a piątym rokiem życia jako milczenie dziecka w różnych sytuacjach. Maluch rozumie mowę, ale sam nie chce rozmawiać - może w ogóle nie odzywać się do nauczycieli, rówieśników lub mówić tylko do wybranych osób. Mutyzm wybiórczy wymaga konsultacji psychologicznej.
5. Parafazja – w tym zaburzeniu mowy dziecko mówi płynnie, ale przekręca słowa – używa podobnych wyrazów o niewłaściwym znaczeniu. W praktyce może pomijać głoski lub dodawać je do słów, w efekcie tworząc nawet nowe słowa, które nie mają znaczenia.
6. Aafonia – utrata dźwięczności głosu, inaczej bezgłos. Wyróżnia się 4 rodzaje afonii:     skurczową (przyczyną jest napięcie mięśni krtani), mechaniczną (wywołaną poprzez uszkodzenie strun głosowych), neurogenną (na skutek uszkodzenia nerwów krtaniowych) i  histeryczną (przyczyny psychiczne). Afonia w wyniku choroby trwa zazwyczaj do 2 tygodni, stosunkowo rzadko występuje u dzieci, częściej jest spotykana u dorosłych, którzy pracują głosem (np. u nauczycieli).
7. Alalia występuje na skutek uszkodzenia struktur korowych mózgu, często dochodzi do niego na skutek urazów okołoporodowych lub w wyniku zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. U dzieci dotkniętych zaburzeniem mowa nie rozwija się do 6.–7. roku życia. Poza zaburzeniami mowy dziecko jest w pełni sprawne motorycznie i intelektualnie. Podstawą leczenia alalii jest praca z psychoterapeutą dziecięcym i logopedą.
8. Bradylalia to inaczej spowolnienie mowy. Mowa jest bardzo wolna, występują pauzy między słowami długie, a ton wypowiedzi monotonny.
9. Tachylalia to z kolei za szybka mowa. W ciągu sekundy może pojawić się nawet 20-30 głosek, ale wypowiedziom towarzyszy opuszczanie niektórych sylab, przestawianie ich. Mowa jest szybka i bardzo niewyraźna.

Klasyfikacja specyficznych zaburzeń mowy w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń Psychicznych (ICD – 10) występuje pod kodem F80.

F80.1 Zaburzenia ekspresji mowy – zdolność ekspresji mowy jest wyraźnie niższa od poziomu typowego dla wieku umysłowego dziecka. W normie wiekowej zachowane jest rozumienie mowy. Do tej grupy zaburzeń zalicza się:

• rozwojową dysfazję,
• mutyzm wybiórczy,
• afazję typu ekspresyjnego.

F80.2 Zaburzenia rozumienia mowy – zdolność rozumienia mowy jest znacząco niższa od poziomu właściwego dla wieku umysłowego dziecka. Dodatkowo, zawsze występują zaburzenia ekspresji mowy. W tym punkcie ujmuje się:

• głuchotę słów,
• afazję rozwojową Wernickego,
• dysfazję – typ recepcyjny,
• wrodzone zaburzenia percepcji słuchowej.

F80.3 Nabyta afazja z padaczką [zespół Landaua-Kleffnera] – utrata umiejętności rozumienia i ekspresji mowy, z zachowaniem ogólnej inteligencji u dziecka prawidłowo rozwijającego się. Zaburzenie ma początek między 3 a 7 r.ż.

F80.8 - Inne zaburzenia rozwoju mowy i języka, np. seplenienie.

F80.9 - Zaburzenie rozwoju mowy i języka, nieokreślone.

Problemy dzieci dotykające mowy należy jak najszybciej zdiagnozować i podjąć ich leczenie. Dziecko z problemami z mową może być wyśmiewane przez inne dzieci, co z kolei prowadzi do zamknięcia się w sobie i unikania sytuacji związanych z mówieniem. Brak ćwiczenia mowy pogłębia tylko problemy.

Specjalistą zajmującym się zaburzeniami mowy jest logopeda, a w przypadku dzieci – logopeda dziecięcy. Warto jednak wybrać się na wizytę także do laryngologa, który oceni, czy wędzidełko językowe nie jest zbyt krótkie lub, czy nie doszło do przerostu trzeciego migdałka. Wdrażane jest wtedy leczenie przyczynowe, które polega na podcięciu wędzidełka i usunięciu migdała.

W przypadku, kiedy zaburzenia mowy u dzieci są wynikiem stresu, niezbędna jest konsultacja z psychoterapeutą. Bardzo często trudne przeżycia wpływają na rozwój mowy, a także na wycofanie dziecka z relacji. Inne problemy z mówieniem rozwiązuje logopeda lub neurologopeda (jeżeli występują neurologiczne zaburzenia mowy, pomocna może też okazać się konsultacja z neuropsychologiem).

Warto pamiętać, że terapia zaburzeń mowy u logopedy to nie praca tylko w gabinecie. Pacjent dostaje cały szereg zadań do wykonywania w domu. W zależności od rodzaju zaburzenia mogą to być ćwiczenia aparatu artykulacyjnego – np. ust i języka albo powtarzanie wyrazów zaczynających się lub kończących na daną głoskę. Zazwyczaj na zajęciach z dzieckiem logopeda pomaga ułożyć mu odpowiednio usta i język do wypowiadania słów, ale to rodzice w domu muszą z dzieckiem ćwiczyć i pilnować poprawności.

Zestawy ćwiczeń dobierane są indywidualnie, a w zależności od wieku dziecka mogą opierać się na grach i zabawach słownych.

U dorosłych przyczyny zaburzeń mowy mogą obejmować wady wrodzone, uszkodzenia pourazowe oraz choroby naczyniowe, do których zalicza się udar mózgu, nowotwór oraz choroby otępienne (chorobę Alzheimera i Parkinsona). Do przyczyn zaliczamy także:

• Nieprawidłowy zgryz, nieprawidłowa budowa podniebienia lub języka,
• Uszkodzenia krtani,
• Wady lub uszkodzenia narządu słuchu,
• Uszkodzenia kory mózgowej,
• Upośledzenie umysłowe,
• Stres, traumatyczne przeżycia,
• Choroby psychiczne (schizofrenia).

Objawy udaru mózgu mogą być różne w zależności od tego, jaki obszar mózgu został zajęty. Udar mózgu zawsze prowadzi do pojawienia się nieprawidłowości w sferze ruchowej i mentalnej. W 80 proc. przypadków pojawiają się zaburzenia komunikacji pod postacią afazji lub dyzartii.

Afazja powstaje w wyniku uszkodzenia struktur korowych lub podkorowych półkuli dominującej dla mowy. Nazywamy tak utratę zdolności mówienia u osoby, która wcześniej nie miała z tym problemów. Wyróżniamy dwa typy afazji:

• Ruchową (afazję Brocka) – chory rozumie, co mówią inni, ale sam nie jest zdolny do prawidłowego mówienia. Próbując mówić artykułuje jedynie pojedyncze słowa, które nie tworzą logicznej całości. Nie jest w stanie nazywać przedmiotów ani powtarzać po kimś zdań.
• Czuciową (afazję Wernickiego) – Pacjent nie rozumie sensu wypowiedzi innych osób. Traci zdolność rozróżniania dźwięków mowy. Jego mowa jest płynna, ale niezrozumiała dla otoczenia.

Występuje także afazja mieszana, która łączy cechy afazji ruchowej i czuciowej.

W przypadku dyzartrii, chory rozumie, co mówią do niego inni i doskonale zdaje sobie sprawę z tego, co sam chciałby powiedzieć. Jednak aparat mowy nie pracuje poprawnie – zaburzenia dotyczą języka, warg, gardła i krtani. Bardzo często pojawiają się także zaburzenia połykania. Pacjent z dyzartrią mówi bełkotliwie, nierytmicznie, ale doskonale wie, co chciałby powiedzieć.

Mowa skandowana jest rodzaje dyzartrii, wywołuje ją uszkodzenie móżdżku lub dróg móżdżkowych. W związku z tym Pacjent nie potrafi szybko zmieniać położenia języka, a mowa staje się skandowana, pojawiają się częste pauzy, występuje także tendencja do zacinania się na początku słowa bądź sylaby. Mowa skandowana jest jednym z objawów triady Charcota, czyli grupy objawów charakterystycznych dla stwardnienia rozsianego (pozostałe to oczopląs i drżenie zamiarowe).

Mowa skandowana to charakterystyczny sposób wypowiadania słów. Powstaje w następstwie upośledzenia czynności mięśni związanych z mową. Zwykle jest efektem uszkodzeń móżdżku lub dróg móżdżkowych. To jeden z najbardziej popularnych objawów stwardnienia rozsianego.

Leczenie zaburzeń mowy u dorosłych zależy od podłoża problemów z mową. Bardzo często leczenie zaburzeń mowy obejmuje współpracę różnych specjalistów: logopedy, neurologa, psychiatry i fizjoterapeuty. W wielu przypadkach (np. po przebytych uszkodzeniach mózgu) leczenie jest długotrwałe.

Zapraszamy na terapię do wykwalifikowanych specjalistów w placówkach MindHealth - Centrum Zdrowia Psychicznego.

Źródła:

• K. Jodzio, W.M. Nyka, Zaburzenia językowe oraz mowy w praktyce ogólnolekarskiej, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2008 t.2, nr 1, s. 14-22;
• E. Stecko, Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa 2002.
• D. Pluta-Wojciechowska, Opis zaburzeń mowy jako pierwszy etap postępowania logopedycznego, „Logopedia Silesiana” 2012 nr 1;
• WHO, Klasyfikacji ICD-10: (https://icd.who.int/browse10/2016/en#/F80-F89 - dostęp 05.08.2022).