Autyzm u dzieci i dorosłych: objawy, terapia

Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym, tzw. upośledzeniem rozwoju na tle neurologicznym. Pomimo ogromnego rozwoju nauki przyczyny autyzmu nie są do końca znane – jako czynnik odpowiedzialny za jego powstanie wymieniana jest dziedziczność, mutacja genów, niska masa urodzeniowa, niedotlenienie urodzeniowe i dojrzały wiek rodziców. Zaburzenie rozpoznaje się częściej u chłopców niż dziewczynek.

U osób zmagających się z autyzmem często obserwuje się nieprawidłowy poziom neuroprzekaźników mózgu, w tym serotoniny. Mają one problemy w komunikacji i interakcji społecznej, wolą przebywać w samotności i inaczej postrzegają otaczający je świat. Inaczej rozwijają się u nich również zdolności poznawcze i motoryczne.

Osoby ze zdiagnozowanym autyzmem odbierają wszystko schematycznie, nie lubią nowych sytuacji i rzeczy, mają skłonność do rytualizacji i niechętnie odrywają się od wykonywanego zajęcia. Czasami potrafią zrobić coś nieoczekiwanego – na przykład zacząć śpiewać w transporcie publicznym, często układają rzeczy w określonej kolejności lub wykonują pewne czynności według czytelnego algorytmu. Łagodniejszą formą autyzmu jest zespół Aspergera.

By poprawnie wypowiadać się na temat autyzmu, powinno określać się osoby mające go nie jako „autystyczne”, ale jako „osoby z autyzmem”. Rozmawiając o kimś, nie używa się również zwrotów „jest chora/y na autyzm” lub „cierpi na autyzm” – osoby te nie chorują, nie odczuwają bólu, a także nie są szalone czy nienormalne. Są po prostu inne niż większość z nas. A w niektórych obszarach mają nawet większą wiedzę i zdolności.

Autyzmu nie da się wyleczyć, ale systematyczną pracą i odpowiednią terapią można zminimalizować jego przejawy, a Pacjentów przystosować do życia społecznego, dzięki czemu we większości przypadków mogą funkcjonować zupełnie normalnie.

Dane statystyczne na temat występowania autyzmu różnią się w zależności od szerokości geograficznej, przyjętych w badaniach kryteriów i są na bieżąco uaktualniane.

Badania z 2014 roku wśród dzieci w USA w wieku 8 lat wskazują na 1 przypadek autyzmu na 54 młode osoby. Dane z badań naukowych w krajach Europy i Azji wskazują na ok. 1% populacji. Nie ma dokładnych informacji na temat rozpowszechnienia autyzmu w Polsce. Za reprezentatywne dane przyjmuje się badania z innych krajów w Europie.

Istnieją cztery grupy autyzmu wczesnodziecięcego. Podstawą systematyzacji są sposoby interakcji ze światem zewnętrznym oraz sposoby funkcjonowania.

Typowe oznaki: brak kontaktu emocjonalnego z dorosłymi, słaba reakcja na bodźce zewnętrzne, występowanie mutyzmu (dziecko nie odpowiada na pytania, a także nie daje do zrozumienia, że zgadza się na kontakt z innymi), typowa maska mimiczna głębokiego odpoczynku, charakterystyczne zachowanie (bezcelowe poruszanie się po pomieszczeniu); unikanie silnych bodźców wywołujących lęk (hałas, jasne światło, dotyk itp.).

Typowe oznaki: reakcja na nieprzyjemne doznania fizyczne (ból, zimno, głód), stały typ frazesów-nakazów w mowie, nadmierne przywiązanie do matki, stosowanie emocjonalnego chłodu wobec innych ze zwiększoną wrażliwością na stan uczuć matki, stereotypowe działania mające na celu pobudzenie zmysłów (szeleszczący papier, obracające się przed oczami przedmioty itp.), stymulacja aparatu przedsionkowego poprzez kołysanie, odbijanie itp. a także rytualizacja życia codziennego.

Typowe oznaki: mowa w formie bogatego emocjonalnie monologu; umiejętność wyrażania swoich potrzeb poprzez mowę, konflikt z nieznanym otoczeniem, zaabsorbowanie tym samym zajęciem, duży zasób słownictwa (książkowy „narracyjny charakter”), paradoksalne połączenie lęku i strachu z potrzebą ponownego przeżycia traumatycznych wrażeń.

Typowe oznaki: umiejętność poprawnego komunikowania się, zachowanie funkcji intelektualnych, nadmierna potrzeba ochrony i wsparcia emocjonalnego ze strony matki, obecność rytualnych form zachowania, krąg społeczny jest ograniczony do bliskich osób dorosłych, trudności w opanowaniu umiejętności motorycznych.

Naukowcy zgadzają się co do tego, że autyzm jest wywoływany przez zespół czynników, a nie jedną przyczynę. Możliwymi bodźcami występowania autyzmu są:

• modyfikacje genów;
• zmiany ośrodkowego układu nerwowego (zapalenie mózgu, nieprawidłowy rozwój części mózgu);
• zaburzenia hormonalne i metaboliczne;
• narażenie na infekcje wirusowe i bakteryjne;
• nadmierne stosowanie antybiotyków;
• oddziaływania chemiczne na organizm matki podczas ciąży;
• otyłość u matki (lekarze zauważyli, że ryzyko nieprawidłowości u dziecka jest większe, jeżeli matka w czasie ciąży cierpiała na otyłość i inne zaburzenia metaboliczne organizmu);
• predyspozycje dziedziczne – przypadki autyzmu występowały już w rodzinie po stronie matki lub ojca.

Nie ma pewności, czy czynniki te rzeczywiście przyczyniają się do wystąpienia autyzmu u dzieci. Warto jednak mieć na uwadze fakt, że przy dziedzicznej predyspozycji, każdy z wyżej wymienionych czynników może wpływać na pojawienie się zaburzenia.

Podstawowym objawem autyzmu jest zaburzenie rozwoju dziecka i niechęć do kontaktu ze światem zewnętrznym. Należy obserwować, jak kontaktuje się z otoczeniem, w jaki sposób pokazuje swój nastrój oraz jakie ma tempo rozwoju neuropsychicznego. 

Badania sugerują, że już u małych dzieci, a w niektórych przypadkach nawet u noworodków, można wykryć oznaki autyzmu wczesnodziecięcego. Są nimi najczęściej brak chęci wejścia na ręce i brak reakcji niewerbalnej, gdy zwraca się do nich osoba dorosła. Zdrowe niemowlę mające kilka miesięcy zaczyna rozpoznawać rodziców i uczy się rozróżniać intonacje ich mowy. W przypadku dziecka z autyzmem tak się nie dzieje – jest ono jednakowo obojętne wobec wszystkich dorosłych i może niewłaściwie postrzegać ich nastrój. W tak wczesnym wieku z powodu błędnego rozpoznania zdarza się, że u dzieci z autyzmem diagnozowana jest schizofrenia lub inne nieprawidłowości rozwojowe.

Objawami autyzmu w wieku wczesnodziecięcym jest także kilka rodzajów reakcji w stosunku do bliskiej osoby dorosłej, przede wszystkim do matki:

1. Dzieci takie nie reagują na obecność lub odejście matki, nie podążają za nią, a wzięte na ręce pozostają bierne.
2. Negatywna forma reakcji możliwa jest również w kontakcie z matką, kiedy dziecko traktuje ją nieżyczliwie, odpycha ją od siebie i nie tylko nie przytula się, ale nawet chce ją uderzyć.
3. Symbiotyczna forma kontaktu obserwowana u starszych dzieci – nie chcą zostać bez matki i są niespokojne pod jej nieobecność (choć może nie okazywać jej czułości).

Kolejnym objawem autyzmu może być brak mowy w wieku 2 i 3 lat. Nawet jeżeli słownictwo dziecka z autyzmem wczesnodziecięcym odpowiada normom wiekowym, to zazwyczaj niewłaściwie używa ono słów, tworzy własne formy słowne i mówi z nietypową intonacją. Echolalia, charakterystyczna dla dzieci z autyzmem, to powtarzanie tych samych, czasem bezsensownych fraz.
Stopniowo, w kolejnych latach rozwoju wychodzą na jaw trudności w kontaktach z rówieśnikami – co jest głównym objawem autyzmu wczesnodziecięcego. Dziecko nie rozumie reguł gier, emocji rówieśników i czuje się wśród nich niekomfortowo. W efekcie bawi się samo, wymyślając własne gry, które z zewnątrz wyglądają na niekontrolowane ruchy pozbawione sensu.

Dzieci z autyzmem mają tendencję do stereotypowego poruszania się, zwłaszcza w warunkach stresu. Mogą się kołysać, podskakiwać, obracać, poruszać palcami czy rękami. Dziecko wypracowuje codzienną rutynę, podczas której czuje się spokojne i bezpieczne. W przypadku nieprzewidzianych okoliczności możliwe są wybuchy agresji, skierowane na siebie lub innych.

W wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym zauważane są trudności w nauce. Dość często objawem autyzmu jest upośledzenie umysłowe związane z niedorozwojem czynnościowej kory mózgowej. Są też objawy wysoce funkcjonalnego autyzmu, którego oznaką jest normalna lub nawet ponadprzeciętna inteligencja. Takie dziecko charakteryzuje się dobrą pamięcią, rozwiniętą mową, ale też trudnościami w uogólnianiu informacji, brakiem myślenia abstrakcyjnego i problemami z komunikacją w sferze emocjonalnej.

Oznaki autyzmu u nastolatków są często nasilane przez zmiany hormonalne. Młodzież taka ma potrzebę większej aktywności, co jest ważne dla pełnoprawnej egzystencji na co dzień i w kontaktach z grupą. Jednocześnie w okresie dojrzewania nastolatek z autyzmem jest już wyraźnie świadomy swojej odmienności od rówieśników, dlatego zwykle bardzo cierpi. Może być też odwrotnie – dojrzewanie zmienia charakter młodej osoby, czyniąc ją bardziej towarzyską i odporną na stres.
Możliwości socjalizacji są wprost proporcjonalne do czasu diagnozy: ważne jest, aby została ona postawiona przed ukończeniem piątego roku życia.

W powszechnej świadomości autyzm kojarzony jest głównie z dzieciństwem. Rzeczywiście to wtedy zaburzenia ze spektrum autyzmu są najczęściej diagnozowane. Ponieważ jednak nie da się go wyleczyć, logicznym jest fakt, że jest wiele osób dorosłych z autyzmem. Zdarza się też, że osoba, która nie poddała się diagnozie w dzieciństwie, dopiero po osiągnięciu pełnoletności dowiaduje się o tym, że ma autyzm. Często jest to dla niej ulga, bo nagle rozumie, dlaczego zawsze czuła się nieco „inna” lub miała trudności z rzeczami, które innym przychodzą łatwo. Diagnoza jest też szansą na podjęcie terapii.

Objawy autyzmu u dorosłych są bardzo różnorodne i nie zawsze łatwe do zaobserwowania. W zależności od stopnia nasilenia zaburzenia może to być m.in.:

• niechęć do zmian i przywiązanie do wypracowanych rutyn bądź nawyków;
• nieutrzymywanie kontaktu wzrokowego w czasie rozmowy;
• niezdolność lub bardzo ograniczona zdolność do empatii;
• nierozumienie żartów, przenośni i ironii (osoby z autyzmem mają tendencję do traktowania wszystkiego bardzo dosłownie);
• niechęć do wyrażania własnych uczuć i rozmawiania o emocjach, uczuciach z innymi;
• trudności w nawiązywaniu kontaktów, niechęć do spotkań towarzyskich bądź pracy w grupie;
• nadwrażliwość na dźwięki, kolory, zapachy, dotyk i inne bodźce.

Autyzm to zaburzenie, które zdecydowanie liczniej występuje u chłopców (według statystyk CDC — amerykańskiej agencji Centers for Disease Control and Prevention, autyzm diagnozowany jest u chłopców aż cztery razy częściej). Może się to jednak wiązać też z faktem, że dziewczynki mają najczęściej  bardziej rozwinięte umiejętności społeczne i potrafią lepiej kamuflować objawy zaburzenia, np. naśladując zachowanie innych dzieci w grupie. Co do zasady dzieci płci żeńskiej są też zwykle bardziej empatyczne i mają lepsze zdolności komunikacyjne. 

Objawy autyzmu u dziewczynek są delikatniejsze i rzadziej widoczne, jednak w części przypadków można zaobserwować m.in.:

• schematyczne, powtarzające się ruchy, pojawiające się zwłaszcza w stresujących sytuacjach, np. poruszanie rękami, potrzeba ściskania czegoś w dłoni, bujanie się na krześle lub pochylanie do tyłu i do przodu;
• bardzo wąskie zainteresowania, w ramach których dziecko zdecydowanie wykracza wiedzą ponad zwykle obserwowany u rówieśników poziom przy jednoczesnych niedostatkach w kompetencjach społecznych;
• nadwrażliwość na bodźce.

W wieku szkolnym dzieci z autyzmem w grupie rówieśniczej i w domu wykazują często następujące typy zachowań:

1. Wycofanie się – znaczny spadek kontaktów z innymi lub ich całkowity brak poprzez zanurzenie się w swoim świecie. Dziecko unika ujawniania treści swojego wewnętrznego świata, często w ogóle nie wspiera rozmowy i milczy w odpowiedzi na zadawane pytania. Jedynie przez nieoczekiwane frazy, przypadkowo wypowiedziane słowa, dźwięki i gesty można pośrednio odgadnąć jego emocje, lęki, przeżycia czy fantazje.
2. Unikanie kontaktu — dziecko w obecności bliskich lub w grupie rówieśników ignoruje otaczających go ludzi, trzyma się na uboczu i jest odizolowane. Charakteryzują się ono również brakiem empatii wobec bliskich, powierzchownością uczuć i wyobcowaniem.
3. Nadwrażliwość na bodźce świetlne, słuchowe, dotykowe, temperaturowe – środowisko zewnętrzne staje się dla dziecka źródłem dyskomfortu emocjonalnego. Jest ono bardzo podatne na ostrą intonację czy skierowaną w jego kierunku uwagę. Często też ludzka twarz staje się dla niego nadmiernie irytująca, co tłumaczy brak bezpośredniego kontaktu wzrokowego.
4.  Naruszenie poczucia samozachowawczego elementami autoagresji – dziecko może niespodziewanie wbiec na jezdnię, nie ma poczucia zagrożenia, doświadcza często niebezpiecznego kontaktu z ostrymi i gorącymi przedmiotami.

Wszystko to, a także stały dyskomfort emocjonalny, stwarzają podstawę do pojawienia się silnych zaburzeń lękowych. Lęki zajmują jedno z czołowych miejsc w kształtowaniu się autystycznych zachowań. Podczas nawiązywania kontaktu stwierdza się, że wiele zwykłych przedmiotów i sytuacji (niektóre zabawki, artykuły gospodarstwa domowego, szum wody, pralki, wiatraku itp.), a także niektórzy ludzie wywołują u małego człowieka ciągłe uczucie strachu.

Na kompleksową diagnozę autyzmu zapiszesz się z dzieckiem lub nastolatkiem do MindHealth Centrum Zdrowia Psychicznego. Celem badań diagnostycznych w kierunku autyzmu jest odróżnienie go od innych zaburzeń (np. upośledzenia umysłowego czy schizofrenii). 

Do postawienia prawidłowego rozpoznania niezbędny jest wieloetapowy proces mający na celu rozpoznanie rodzaju zaburzeń, a także określenie poziomu funkcjonowania na wielu płaszczyznach.

Diagnostyka autyzmu opiera się na:

1. Obserwacji dziecka przez rodziców/opiekunów – monitorowaniu, czy rozwija ono się wg norm i zgłaszaniu lekarzom każdego odchylenia;
2. Badaniach kontrolnych – rutynowych wizytach u lekarza sprawdzających, czy dziecko prawidłowo rozwija się na wszystkich płaszczyznach – fizycznej, poznawczej, psychicznej i emocjonalnej;
3. Badaniach przesiewowych – w wieku 1-3 lat i dodatkowych, jeżeli dziecko znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka, np. z powodu przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej czy występowania chorób (także autyzmu) w rodzinie;
4. Rozszerzonej diagnostyce – jeżeli lekarz po przeprowadzeniu badań i wywiadu stwierdza nieprawidłowości, kieruje Pacjenta do dalszej konsultacji specjalistycznej, np. psychologa dziecięcego, neurologa, pediatry rozwojowego itd. Często w celu wykluczenia innych chorób, zleca się badanie wzroku, badanie słuchu, badanie laryngologiczne, neurologiczne czy genetyczne.
5. Diagnozie wg standardu MAA (Multi – Agency Assessment) – rozpoznanie przeprowadzone przez zespół specjalistów wg kryteriów diagnostycznych opisanych w ICD-10. W skład zespołu wchodzą: lekarz psychiatra, psycholog, pedagog specjalny i/lub logopeda, neurologopeda.

Diagnoza autyzmu składa się z kilku spotkań obejmujących wywiad z rodzicami/opiekunami dziecka, analizę dotychczasowej dokumentacji medycznej oraz obserwację i testy młodego Pacjenta dostosowane do jego wieku (wygląda to jak gry i zabawy mające na celu sprawdzenie różnych jego umiejętności).

Ostatnie spotkanie to przekazanie wyników badań oraz omówienie dalszych kroków. Diagnoza to pierwszy dokument, na podstawie którego można ubiegać się o pomoc z zakresu terapii, rehabilitacji i nauczania dziecka z autyzmem.

W rzeczywistości normy rozwojowe są dość szerokie, co oznacza, że jedne dzieci rozwijają dane umiejętności szybciej niż pozostałe. Jest również wiele chorób, które dają objawy podobne do autyzmu. Mimo coraz większej świadomości i upowszechniania wiedzy na temat autyzmu nadal wielu lekarzy nie potrafi właściwie rozpoznać pierwszych jego objawów.

W celu stwierdzenia autyzmu u dzieci w wieku poniżej 3 roku życia stosuje się następujące metody:

• Przeprowadzanie testów za pomocą specjalnych kwestionariuszy;
• USG mózgu pozwalające zidentyfikować lub wykluczyć uszkodzenia i nieprawidłowości w budowie mózgu mogące wywoływać objawy choroby;
• EEG wykonywane w celu rozpoznania padaczki – czasem ASD może objawiać się napadami padaczkowymi;
• Badanie laryngologiczne i badanie słuchu – konieczne, by wykluczyć opóźnienie rozwoju mowy spowodowane brakiem słuchu.

Głównym zadaniem podczas rozpoznania autyzmu jest określenie, czy występują trzy symptomy:

• trudności w interakcji społecznej;
• zaburzenia komunikacji mowy;
• powtarzające się, stereotypowe zachowania.

Należy zauważyć, że w autyzmie u dzieci wszystkie powyższe objawy pojawiają się w pierwszych trzech latach życia. Dlatego konieczne jest holistyczne podejście, w którym oprócz lekarza pediatry powinien obecny być również neurolog, psychiatra i psycholog. Dobrze jest zasięgnąć porady specjalisty chorób ze spektrum autyzmu oraz regularnie współpracować z rodzicami i wychowawcami (jeżeli dziecko chodzi do przedszkola).

Rodzice dzieci, u których zdiagnozowano to zaburzneie, zadają lekarzowi to samo pytanie – czy autyzm można wyleczyć?

Niestety nie jest to możliwe, jednak za pomocą odpowiednich technik można znacznie poprawić stan małego Pacjenta i pomóc mu w jak największym stopniu dostosować się do otaczającego go świata. Oczywiście, wymaga to od rodziców pracy, odpowiednich zachowań i ścisłej współpracy z nauczycielami, ale rezultat tych wysiłków może przynieść wielki sukces.

 Autyzm wczesnodziecięcy leczy się etapami:

• kształtowanie umiejętności niezbędne do komunikowania się z innymi;
• stopniowe, powolne rozwijanie podstawy mowy u dziecka;
• nauka naśladowania dziecka, uważna obserwacja nawet najmniejszych zmian w jego stanie;
• terminowe eliminowanie zachowań, które nie są konstruktywne — agresji wobec siebie, lęków i wycofania;
• nauka nawiązywania kontaktu emocjonalnego.

Objawy kliniczne autyzmu przypominają objawy niektórych chorób, dlatego ważne jest, by nie próbować leczyć się samodzielnie, ale natychmiast zwrócić się o pomoc lekarską. Choroby o podobnych objawach klinicznych do autyzmu to:

• Opóźniony rozwój psychomowy — pomimo podobieństwa objawów istnieje możliwość korekty poprzez systematyczne wizyty u lekarza i regularne sesje z Pacjentem;
• Syndrom nadpobudliwości i deficytu uwagi (ADHD) – dzieci są niespokojne, słabo się koncentrują, nie przyswajają nowego materiału i trudno im się uczyć;
• Wada słuchu – upośledzenie słuchu o charakterze wrodzonym lub nabytym. Ze względu na to, że dziecko słabo słyszy, ma opóźnienie w rozwoju mowy i trudności w komunikowaniu się z innymi. Prawidłowo dobrany aparat słuchowy pomaga zazwyczaj rozwiązać problem;
• Schizofrenia – choroba psychiczna objawiająca się rozmowami z samym sobą, agresją, wycofaniem, omamami i nieprawidłową koordynacją ruchów. W przeciwieństwie do autyzmu schizofrenię skutecznie leczy się lekami i Pacjenci dobrze reagują na leczenie.

Najbardziej znane i szeroko stosowane metody pomocy osobom z autyzmem prezentujemy poniżej. Każda z nich oparta jest na nieco innym założeniu i w związku z tym kładą nacisk na różne aspekty pracy z dzieckiem.

Program Son-Rise został opracowany przez rodziców dziecka z autyzmem. Bazuje on na przekonaniu, że odbiera ono świat jako niezrozumiały, zagrażający i w efekcie wycofuje się i zamyka w sobie. Szczególnie młodsze dzieci, poznające i odkrywające świat, który tym bardziej wydaje im się obcy. Według założeń programu rodzice są dla nich najlepszym źródłem informacji. W czasie szkolenia uczeni są konkretnych metod oraz narzędzi dotyczących edukacji, technik oddziaływania oraz pracy z dzieckiem z autyzmem.

Najważniejszymi aspektami metody Son-Rise jest dołączanie terapeuty do rytualistycznych i powtarzających się zachowań dziecka, co ułatwia nawiązanie kontaktu, rozwój socjalny, kontakt wzrokowy i włączenie się do zabawy. Ponadto, twórcy metody zakładają, że nauka poprzez zabawę w formie interaktywnej powoduje efektywną socjalizację oraz daje postępy w budowaniu i nauce interakcji dzieci z autyzmem.

Terapia metodą Son-Rise jest prowadzona przez rodziców, specjalistów lub wolontariuszy w specjalnie przygotowanym i zaadaptowanym do tego celu pomieszczeniu w domu Pacjenta (Skawina 2016). Taki układ sprzyja zapewnieniu mu poczucia bezpieczeństwa i rozwoju małego Pacjenta w przyjaznych, znanych mu warunkach.

Metoda ta, stworzona w latach 60. XX wieku, znajduje zastosowanie w pracy z dziećmi z różnymi dysfunkcjami, w tym ze spektrum autyzmu, niepełnosprawnością intelektualną, porażeniem mózgowym, zespołem Downa, zaburzeniami emocjonalnymi i behawioralnymi (Biernat 2014). Do podstawowych założeń metody można zaliczyć rozwijanie się za pomocą ruchu: świadomości ciała, przestrzeni oraz funkcjonowania w niej, a także dzielenia przestrzeni z innymi osobami, a co za tym idzie nawiązywanie z nimi pozytywnych relacji (Sherborne, 1999, za; Puszczałowska-Lizis, Biała 2017).

Ruch w tej formie oddziaływania jest źródłem doznań kinestetycznych oraz okazją do kontaktu fizycznego i podejmowania kontaktów w przyjaznej atmosferze. Dzieci w czasie zajęć Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne mogą testować i trenować swoje umiejętności społeczne, budować poczucie własnej tożsamości oraz nawiązywać nowe relacje co jest bardzo ważne, zwłaszcza w przypadku autyków będących na etapie edukacji wczesnoszkolnej.

Pośród wskazanych animaloterapii można wymienić te szczególnie korzystne: dogoterapię (terapię z udziałem psa), felinotreapię (terapię z udziałem kota), hipoterapię (terapię z udziałem konia) czy ostatnio coraz bardziej rozpowszechnioną alpakoterapię. Terapie z udziałem zwierząt mają wielofunkcyjne oddziaływanie na różne sfery funkcjonowania dziecka. Zazwyczaj dają one efekt skumulowany, łączący w sobie np. funkcję fizyczną (usprawnianie) z psychiczną, edukacyjną lub motywacyjną, a często wszystkie naraz (Chmiel, Kubińska, Derewiecki 2014).

Metoda stworzona przez dr. Erica Schoplera i dr. Roberta Reichera w 1966 roku. Metoda TEACCH zakłada, że najlepszymi umiejętnościami pojawiającymi się u osób z autyzmem są dobra pamięć, percepcja, a także zdolności wysepkowe. Głównym celem oddziaływania, zgodnie z programem, jest rozwijanie zdolności i umiejętności adaptacyjnych, a co za tym idzie przystosowawczych do środowiska społecznego. Nadrzędnym zaś celem jest rozwijanie niezależności i samodzielności na każdym etapie rozwoju.

W metodzie tej wykorzystywane są przede wszystkim założenia teorii poznawczych oraz behawioralnych celem wyjaśniania i stwarzania bezpiecznego otoczenia dla osób z autyzmem (Pisula 2010). Działania mogą być realizowane poprzez strukturalizowanie środowiska poprzez indywidualizowanie oraz przygotowanie odpowiedniego planu pracy, organizowanie otoczenia i wydawanie prostych komunikatów, a także wskazywanie jasno na oczekiwania. Rodzice stwarzają dziecku optymalne warunki – wszystkie rzeczy w jego pokoju są stale, w tych samych miejscach. Ma ono stałą, codzienną rutynę z nagrodami w postaci kart, a także regularnie uczęszcza na specjalne zajęcia TUS z nauczycielem lub w grupie.

Treningi TUS są modelem kształtowania umiejętności wg Arnolda Goldsteina oraz podejściem poznawczo-behawioralnym do pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu, którym brakuje umiejętności samoopieki, nie rozumieją, dlaczego muszą się codziennie myć, myć zęby, ubierać i przestrzegać codziennej rutyny. Aby w zabawny sposób skonsolidować niezbędne umiejętności, terapeuta używa do zademonstrowania specjalnych kart, na których szczegółowo opisano procedurę wykonywania niezbędnych codziennych czynności.

Terapia autyzmu może być oparta także na:

• metodzie behawioralnej korekcji autyzmu – systematyczne obserwowanie zachowania Pacjenta w celu poznania cech przebiegu zaburzenia oraz reakcji na określone impulsy. Następnie, indywidualny dobór określonych bodźców, które pomogą skorygować zachowanie dziecka – dla jednych będzie to zabawka, dla innych przysmak czy ulubiona rozrywka. Terapeuta wzmacnia w ten sposób pożądane reakcje: jeżeli dziecko zrobi to, czego od niego wymaga, to otrzymuje nagrodę. W ten sposób rozwija się kontakt, utrwalają nabyte umiejętności i działania, a także eliminowane są nieprawidłowe zachowania;
• terapii mowy — niezależnie od stopnia i rodzaju autyzmu, większość małych Pacjentów boryka się z zaburzeniami mowy, co utrudnia im wyrażanie swoich pragnień i komunikację się z otoczeniem. Regularne indywidualne lekcje z logopedą pozwalają na uzyskanie prawidłowej konstrukcji zdań i zrozumiałości mowy.

Dzieci z autyzmem mają wyraźne opóźnienie w rozwoju mowy lub mutyzm (całkowity brak mowy). Jeżeli chodzi o możliwość dalszego jej rozwoju (po 5 r.ż.), wszystko zależy od stopnia zaawansowania autyzmu – przy ciężkiej jego postaci dziecko może nigdy nie zacząć mówić lub wskazywać swoje potrzeby jedynie krótkimi słowami – daj jeść, pić, spać.

W większości przypadków, jeżeli mowa jest obecna, to nie jest spójna – zdania są chaotyczne, pozbawione znaczenia i reprezentują zbiór słów. Jeżeli zadasz pytanie, autyk może tylko powtórzyć ostatnie słowa lub odpowiedzieć na coś, co nie ma nic wspólnego z tematem. W większości przypadków dzieci z autyzmem nie reagują na swoje imię, gdy ktoś ich woła. Wiele z nich mówi o sobie w trzeciej osobie, na przykład Marta śpi, bawi się itp.

W zależności od cech przebiegu autyzmu niektóre objawy mogą pojawić się także w rozwoju intelektualnym dziecka – dzieci z autyzmem często wykazują niewielkie upośledzenie umysłowe, słabo radzą sobie w szkole, nie mogą zapamiętać materiału i skoncentrować się na lekcjach, co jest spowodowane obecnością nieprawidłowości i wad w mózgu.

W przypadku zaburzenia spowodowanego nieprawidłowościami chromosomalnymi rozwoju, małogłowiem lub padaczką, u dziecka dochodzi do głębokiego upośledzenia umysłowego, którego główną cechą jest inteligencja selektywna. Charakteryzuje się ona tym, że osoby takie mogą odnosić doskonałe sukcesy w niektórych dziedzinach nauki, takich jak malowanie, matematyka, czytanie, muzyka, ale jednocześnie znacznie odstają od poziomu rówieśników w innych przedmiotach.

W przypadku autyzmu mamy czasem do czynienia z sawantyzmem – stanem, w którym dana osoba jest ponadprzeciętnie uzdolniona w określonej dziedzinie – potrafi dokładnie odtworzyć melodię, którą słyszała tylko raz, lub szybko obliczyć skomplikowane przykłady matematyczne w swoim umyśle. Do najbardziej znanych osób z ASD na świecie należą Albert Einstein, Woody Allen i Andy Kaufman.

Coraz więcej naukowców dochodzi do wniosku, że autyzm rozwija się z powodu zaburzeń metabolicznych w organizmie. Opinia ta została po raz pierwszy wyrażona pod koniec ubiegłego wieku – w 1971 roku Goodwin szczegółowo opisał w swojej publikacji naukowej nienormalną reakcję mózgu na gluten. Kilku innych naukowców, którzy przeprowadzili podobne badania, doszło do tych samych wniosków. W 1981 roku przeprowadzono kolejne badanie, w trakcie którego okazało się, że dzieci przestrzegające specjalnej diety bez glutenu i kazeiny wykazywały bardziej rozwiniętą mowę i lepszą percepcję poznawczą w porównaniu z tymi, które nie były na diecie.

Według dr Fasano 30% rozwoju autyzmu jest spowodowane dysbiozą jelit, a 20% przypadków zwiększoną wrażliwością na gluten i wysoką przepuszczalnością ścian jelit. Zatem w połowie przypadków pojawienie się i szybki rozwój zaburzenia spowodowany jest problemami trawiennymi i niezbilansowaną dietą.

Przede wszystkim należy pamiętać, że w przypadku autyzmu powinno się wykluczyć z diety gluten i kazeinę. Gluten znajdziemy w zbożach (pszenica, jęczmień, żyto itp.), czekoladzie, kiełbasach, kawie, warzywach w puszkach i owocach. Kazeina występuje natomiast w mleku, margarynie i produktach mlecznych, w tym lodach.

Oprócz powyższych wskazane jest wykluczenie z diety produktów zawierających soję, sodę, fosforany i cukier (w tym ze sztucznym słodzikiem). W przypadku indywidualnej nietolerancji nie można spożywać jajek, owoców cytrusowych, grzybów, roślin strączkowych itd.

Do produktów zalecanych w przypadku autyzmu zalicza się:

• warzywa;
• mięso;
• ryby;
• niektóre owoce i suszone owoce;
• kompoty;
• świeżo wyciskane soki naturalne;
• miód;
• mleko kokosowe, ryżowe lub migdałowe.

Oczywiście to tylko pewna część zalecanych produktów. Dieta osób z autyzmem powinna być zbilansowana i skonsultowana ze specjalistą — nie powinniśmy układać jej samodzielnie, na podstawie własnych przekonań. Warto pamiętać, że może być ona dosyć droga i skomplikowana, a jej efekty widoczne dopiero po 1-2 miesiącach, kiedy dziecko zacznie dłużej skupiać uwagę, nadpobudliwość i agresja się zmniejszą i wzrośnie chęć kontaktu z otoczeniem.

Rodzice dziecka z autyzmem muszą przede wszystkim stworzyć mu komfort emocjonalny i psychiczny, zapewnić poczucie bezpieczeństwa, a dopiero później stopniowo przechodzić do uczenia nowych umiejętności i form zachowań. Trzeba nauczyć się obserwować dziecko z autyzmem, interpretować na głos każde słowo i każdy gest. Pomoże to poszerzyć świat małego człowieka i popchnie go do potrzeby wyrażania swoich uczuć i emocji słowami.

Z reguły nawet niemówiące dzieci z autyzmem chętnie wykonują zadania niewerbalne, w których nie trzeba używać mowy. Konieczne jest nauczenie ich nawiązania kontaktu przy pomocy puzzli czy mozaiki, a także zaangażowanie w indywidualne i wspólne działania. W przypadku leczenia przez zabawę, wskazane jest stosowanie gier o jasno ustalonych zasadach, pomijając gry fabularne, w których trzeba mówić. Co więcej, w każdą trzeba zagrać wiele razy, komentując każdą czynność – tak, by dziecko rozumiało zasady a gra była dla niego rodzajem rytuału, który tak bardzo kochają mali autycy.

Osobom z autyzmem ciężko jest odróżnić emocje ludzi na podstawie mimiki twarzy, dlatego oglądając kreskówki, należy wybierać te z postaciami o zrozumiałej mimice, jak pociąg Tomek czy Shrek. Warto pozwalać dziecku odgadywać nastrój bohaterów (na przykład za pomocą stopklatki) i samemu go przedstawiać. Ciekawym pomysłem jest również wprowadzenie malucha w spektakle teatralne. Oczywiście na początku będzie on mocno opierał się próbom zaangażowania go, jeżeli jednak będziemy cierpliwi i użyjemy nagrody, nie tylko stanie się posłuszny, ale doświadczy również ogromnej radości. Wymyślanie historii z dobrymi i złymi postaciami może pomóc dziecku podświadomie dowiedzieć się, co jest dobre, a co złe. Można przedstawiać daną historię zarówno z dziećmi, jak i lalkami, wyjaśniając, że każda z nich odegra określoną rolę. Spektakle trzeba wystawiać systematycznie, dokonując za każdym razem drobnych zmian.

Pomimo specyficznej komunikacji, dziecko z autyzmem powinno funkcjonować w grupie. Jeżeli nauczyciele przedszkolni nie mogą pracować z Twoim dzieckiem, znajdź specjalnego wychowawcę, który nauczy je interakcji z innymi ludźmi w zespole. Optymalne przygotowaniem szkolnym jest mała, zintegrowana grupa w ośrodku rehabilitacyjnym. Początkowo, dopóki dziecko się do tego nie przyzwyczai, na lekcjach powinni obecni być jego rodzice. Należy pamiętać, że w trudnych przypadkach zajęcia korekcyjno-rozwojowe powinny być odpowiednio intensywne i długie. Psycholog dziecięcy z Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth pomoże Twojemu dziecku w doborze najlepszej metody i określeniu optymalnego czasu terapii.

Źródła:

• J. J. Błeszyński, Autyzm a niepełnosprawność intelektualna i opóźnienie w rozwoju: Skala Oceny Zachowań Autystycznych, Gdańsk, 2011 r.;
• R. Kessick, Autyzm i dieta: o czym warto wiedzieć, Warszawa, 2010 r.;
• H. Jaklewicz, Autyzm wczesnodziecięcy: diagnoza, przebieg, leczenie, Gdańsk, 1993 r.;
• C. Maurice (red.), Modele zachowań oraz współpraca z dziećmi autystycznymi: poradnik dla rodziców i osób profesjonalnie zajmujących się problemem, Warszawa, 2002 r.;
• M. Górecka, T. Hanć, Biologiczne uwarunkowania autyzmu, „Remedium” 2010, nr 2, s. 24-25;
• E. Pisula, Samotność wśród najbliższych: interakcje dzieci z autyzmem z rodzicami, „Czasopismo Psychologiczne” 2009, t. 15 nr 2, s. 295-304.