Uzależnienia

Uzależnienia dotykają dużą część społeczeństwa. Wiele osób odczuwa nieodpartą potrzebę dokonania określonej czynności lub też skonsumowania jakiejś substancji. Takich potrzeb często nie utożsamiamy z uzależnieniem, do czasu aż nie przejmą dominacji nad życiem. To prowadzi do uciążliwego funkcjonowania z problemem, który z pomocą specjalisty można usunąć z życia. Jak leczyć uzależnienie?

Większość osób zna pojęcie uzależnień. Jednym z najpopularniejszych jest uzależnienie od alkoholu. Doskonale wiemy, że wiąże się to z potrzebą spożywania środka. Jednak przypadkowa potrzeba sięgnięcia po trunek jeszcze nie stanowi uzależnienia. Aby mówić o jakimkolwiek uzależnieniu, konieczne jest spełnienie pewnych warunków. O nich mówi nam szereg definicji przytaczanych w literaturze medycznej.

Uzależnienie (z języka angielskiego addiction) przyjmuje różne formy. Od uzależnień od substancji psychoaktywnych, aż po uzależnienie od drugiej osoby. Jedna z wielu definicji tłumaczy uzależnienie jako nawracające zaburzenie obejmujące procesy psychiczne, wegetatywne i somatyczne. Uzależnienie jest zaburzeniem, które może mieć zarówno podłoże psychiczne, jak i fizyczne. Przypadłość zmusza Pacjenta do dokonywania pewnych czynności bądź zażywania określonych substancji.

 Literatura traktuje uzależnienie jak jeden z przejawów patologii społecznej. Zatem wystąpienie uzależnienia jest związane z obniżeniem poziomu moralnego, samopoczucia i strat materialnych. Uzależnienie jako patologia społeczna prowadzi do zachowań autodestruktywnych. Jest wyjątkowo dotkliwym zaburzeniem, które stanowi źródło cierpienia dla samego uzależnionego, jak i dla jego otoczenia, w szczególności bliskich (może powodować również współuzależnienie). Przypadłość ma wpływ na sferę psychiczną i fizyczną człowieka, całkowicie przejmując kontrolę nad jego życiem.

Uzależnienie może zatem być przedmiotem badań medycznych, jak i społecznych. Definicję medyczną znajdziemy w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) oraz w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV), gdzie mamy do czynienia głównie z uzależnieniem od alkoholu oraz zaburzeniami kontroli określonych czynności. W Polsce głównie posługujemy się pojęciami klasyfikacji ICD-10. Jak definiuje uzależnienia?

W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) odnajdziemy wiele definicji uzależnień. Wynika to z faktu, że typów zaburzeń jest wiele, każdy o innym podłożu, przez co konieczne jest ich wyodrębnienie.

Podstawowa definicja uzależnienia tłumaczy zespół uzależnienia jako objawy behawioralne, poznawcze i fizjologiczne, które rozwijają się dopiero po wielokrotnym użyciu danej substancji. Zgodnie z ICD-10 uzależnienie oznacza silną potrzebę przyjęcia środka. Pacjent ma problemy z kontrolowaniem potrzeby. Nie jest w stanie zaniechać przyjęcia środka, nawet jeśli wie, że wiąże się to z negatywnymi konsekwencjami.

Pacjent dotknięty uzależnieniem potrafi przekładać potrzeby wynikające z zaburzenia ponad zajęcia dnia codziennego. Zespół uzależnienia może dotyczyć pojedynczej substancji psychoaktywnej bądź wielu. W dalszej części klasyfikacji znajdziemy również osobno ujęte zaburzenia spowodowane użyciem alkoholu (F10.2), używaniem opiatów (F11.2), substancji nasennych (F13.2) i innych. Jednak uzależnienie nie musi wiązać się jedynie z używaniem substancji. Może również dotyczyć zachowań behawioralnych. W tym ujęciu klasyfikacja rozpatruje podział uzależnień pod kątem:

• F10-F19: zaburzeń psychicznych i zachowań spowodowanych używaniem środków psychoaktywnych;
• F50-F59: zespołów behawioralnych związanych z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi;
• F63: zaburzeń nawyków i popędów;
• F52: dysfunkcjami seksualnymi niespowodowanymi zaburzeniem organicznym ani chorobą somatyczną.

Wiedza o tym, jakie są uzależnienia, pozwala nam zrozumieć ich mechanizmy oraz wybrać odpowiednią drogę leczenia. W literaturze możemy spotkać się z angielską terminologią, określającą dependence i addiction.

W Polsce trudno doszukać się definicji odzwierciedlających te terminy. Możemy jednak określić je, nawiązując do uzależnień od substancji, oraz uzależnień behawioralnych, dotyczących wszystkich nadmiarowych zachowań.

Literatura polska różnicuje uzależnienia na:

• Uzależnienia fizyczne (fizjologiczne);
• Uzależnienia psychiczne (psychologiczne),
• Uzależnienia społeczne (środowiskowe);

Przyjrzyjmy się pokrótce każdemu z nich.

Uzależnienia fizyczne to te, o których mówi się najczęściej. Są to uzależnienia objawiające się silną potrzebą spożycia jakiejś substancji. Pacjent, uzależniony, który zaniecha użycia substancji, może doświadczać dolegliwości fizjologicznych, takich jak drżenie mięśni, biegunka, czy bezsenność. Jeśli przestanie przyjmować środek, zwykle dochodzi do zespołu abstynencyjnego objawiającego się jako zaburzenia somatyczne z odstawienia.

Funkcjonowanie organizmu osoby uzależnionej jest dyktowane systematycznym zażywaniem substancji psychoaktywnej. Zachowanie organizmu jest konsekwencją włączenia danej substancji do metabolizmu komórkowego Pacjenta, przez co ciało odbiera substancję jako niezbędną do zachowania równowagi biologicznej. Pacjent odczuwa sztucznie wykreowaną potrzebę biologiczną spożycia alkoholu bądź narkotyków. Intensywność fizycznego uzależnienia jest zmienna w przypadku określonych środków.

Uzależnienie fizyczne jest ściśle związane z funkcjonowaniem ciała. Jest wynikiem zmian, jakie wprowadza do organizmu substancja używana nałogowo. Pacjent odczuwa konieczność zażycia środka, która jest podyktowana potrzebą zaburzonego organizmu. Wraz z wydłużeniem czasu przyjmowania substancji, zwiększa się tolerancja na nią, przez co Pacjent musi zwiększać również dawkowanie.

Natomiast uzależnienie psychiczne budzi potrzebę wykonywania jakiejś czynności (również sięgania po substancje). Czynnikiem uzależniającym może być np. alkohol, hazard, czy zakupy. Model neurobiologiczny zakłada pobudzenie układu nagrody w mózgu. Wykonywanie czynności, od których Pacjent jest uzależniony, prowadzi do poprawy jego nastroju poprzez podniesienie dopaminy w układzie nerwowym. Następstwa uzależnień psychicznych mają większy wpływ na codzienne funkcjonowanie chorego niż na organizm.

Uzależnienie behawioralne to forma uzależnienia psychicznego. Dotyczy potrzeby dokonywania konkretnych czynności. Przykładem formalnego uzależnienia behawioralnego są gry hazardowe. Natomiast do nieformalnych zaburzeń behawioralnych można zaliczyć każde zachowanie będące przejawem patologii w ich intensywności i konsekwencji.

Zachowania behawioralne rzadko bezpośrednio zagrażają zdrowiu. Wyniszczają jednak życie Pacjenta, dominując jego środowisko. Czynności dokonywane w wyniku uzależnień behawioralnych niosą za sobą negatywne konsekwencje dla Pacjenta i jego bliskich. Np. osoba uzależniona od zakupów wydaje domowy budżet na zbędne przedmioty. Uzależnienia behawioralne, choć są przedmiotem wielu publikacji, nie stanowią konkretnej kategorii zbiorczej w klasyfikacjach.

Uzależnienie emocjonalne to jedno z uzależnień behawioralnych. Jest wyjątkowo bolesne dla Pacjenta ze względu na głębokie wejście w strefę uczuć. Ta forma zaburzenia objawia się jako uzależnienie od drugiej osoby. Pacjent odczuwa euforię, myśląc o innej osobie. Wizja kontaktu z obiektem uzależnienia wiąże się z uczuciem przyjemności i radością. Literatura porównuje uzależnienie emocjonalne do seksoholizmu, ponieważ podobnie wpływa na wydzielanie endorfin. Pacjent uzależniony emocjonalnie od drugiej osoby odczuwa ciągłą potrzebę przebywania w jej towarzystwie.

Powoli zatraca własną tożsamość, koncentrując się na osobie, od której jest uzależniony. Każdy kontakt z drugą osobą wpływa na regulację stanu emocjonalnego Pacjenta. Uzależniony odczuwa silny lęk przed rozstaniem z ukochaną osobą i jednoczesny przymus “bycia obok”. W przypadku uzależnienia emocjonalnego nie mamy do czynienia z czystą miłością, lecz często potrzebą dominacji, odcięciem drugiej osoby od możliwości dokonywania własnych wyborów. Uzależniony nie panuje nad intensywnością swoich emocji, jednocześnie uprzykrzając życie drugiej osobie.

Uzależnienie psychiczne również jest powiązane z zażywaniem substancji psychoaktywnych. Jednak powodem sięganie po nie są reakcje emocjonalne, a nie fizyczne. Uzależnienie psychiczne lub uzależnienie psychologiczne (jak bywa nazywane) stanowi silną potrzebę przyjmowania substancji lub też wykonywania danej czynności (uzależnienie behawioralne).

Objawy uzależnienia psychicznego obejmują natrętne myśli, obsesję na punkcie substancji bądź czynności, a także usprawiedliwianie własnych zachowań wynikających z zaburzenia. Pacjent doświadczający uzależnienia psychicznego nie wykazuje zainteresowania swoim środowiskiem. Skupia się wyłącznie na obiekcie uzależnienia, który dominuje jego życie.

Mechanizm uzależnienia psychicznego polega na szybkiej gratyfikacji emocjonalnej po zażyciu substancji, czy dokonaniu czynności. Literatura wyróżnia trzy czynniki wpływające na powstanie uzależnienia psychicznego. Jest to interakcja pomiędzy używaną substancją a osobą, która ją zażywa i kontekstem, w jakim dochodzi do konsumpcji.

Uzależnienie od narkotyków, alkoholu lub też innych substancji to efekt uczucia, jakiego Pacjent doświadcza w czasie użycia. Pacjent zaczyna wiązać substancję bądź czynność z zaspokojeniem potrzeb. W przeciwieństwie do uzależnienia fizycznego, w uzależnieniu psychicznym główną motywacją chorego jest wywołanie oczekiwanych doznań emocjonalnych i umysłowych, a nie włączenie substancji do metabolizmu ciała. Uzależnienie psychiczne również może wywołać cechy zespołu abstynencyjnego.

Bywa nazywane również socjologicznym. Polega na popadaniu w uzależnienie przez potrzebę przynależności do jednostek lub grup społecznych. Powodem powstania uzależnienia może być moda lub wpływ otoczenia. Uzależnienie społeczne często dotyka młodzież, która chcąc wstąpić do danej grupy, musi respektować jej zasady, jak np. wspólne palenie papierosów. Osoba uzależniona zmienia swoją rolę społeczną, zatracając się w nowym środowisku.

Uzależnienie społeczne dotyczy zwykle subkultur i grup rówieśniczych. Jeśli osoba uzależniona nie będzie wykazywać cech, jakich grupa od niej wymaga, to spotka się z odrzuceniem. Podłożem uzależnienia społecznego jest uzależnienie od grupy, a nie substancji, jakie osoba uzależniona spożywa pod wpływem rówieśników. Alkohol, narkotyki, czy papierosy stanowią uzależnienie wtórne.

Na przypadłość narażone są głównie osoby nieprzystosowane społecznie, które mają problemy z nawiązywaniem kontaktów. Uzależnieni wykazują również zaburzenia neurotyczne.

Mechanizmy uzależnienia są zbudowane na takich pojęciach jak popęd, emocje i motywacja. Popęd jest czynnikiem, który reguluje ludzkie zachowania. Pobudza pewne struktury w mózgu, których celem jest zaspokojenie konkretnych potrzeb. Na gruncie tych pojęć powstało wiele mechanizmów tłumaczących zjawisko uzależnień.

Jedna z teorii tłumaczy, że Pacjent uzależniony wzmacnia i utrwala w sobie zachowania kierujące go do osiągnięcia korzystnych sytuacji bądź czynników. Są to reakcje poszukiwawcze, dążące do poczucia spełnienia. Spełnienie może polegać na wykorzystaniu nagrody jak np. zażycie środka. Inne często przytaczane w literaturze mechanizmy uzależnień to:

Mechanizm nałogowej regulacji emocji

W tym przypadku Pacjent stara się doprowadzić do równowagi emocjonalnej poprzez dokonanie czynności uzależniającej. Przykładowo, jeśli cały dzień ciężko pracował i ocenia swoje samopoczucie jako negatywne, chce poprawić swój stan emocjonalny, sięgając po butelkę wina. Ten mechanizm występuje u Pacjentów nieodpornych na monotonię życia codziennego.

System iluzji i zaprzeczeń

Jest to mechanizm zniekształcający własny wizerunek Pacjenta, a także obraz sytuacji, w jakiej się znajduje. Osoba zaburzona doświadcza konfliktu między dwoma przeciwstawnymi poglądami — na temat negatywnych i pozytywnych konsekwencji czynności. Przykładowo osoba uzależniona od alkoholu wyobraża sobie życie „pod wpływem” jako atrakcyjne. Pacjent nie dopuszcza do siebie informacji o negatywnych konsekwencjach czynności.

System rozproszenia „ja”

Jest to mechanizm związany z dwoma poprzednimi. Dotyczy osób, które zażywają substancje wpływające na ich poczucie własnej wartości. Osoba pod wpływem alkoholu czuje się wartościowa, odważna, dostrzega własne zalety. Gdy nie spożywa substancji wprawiających w to poczucie, doświadcza stanów depresyjnych. Czuje, że traci kontrolę nad własnym życiem.

Fazy uzależnienia przebiegają w inny sposób w zależności od konkretnej przypadłości. Inne są etapy w uzależnieniu od hazardu, a inne od alkoholu. Jeśli chodzi o fazy uzależnienia alkoholowego i narkotykowego, są to:

• Faza I dotycząca eksperymentowania z substancją lub jej używania w towarzystwie;
• Faza II, w której Pacjent doświadcza “korzystnego” wpływu substancji na organizm, np. napływ odwagi.
• Faza III - w jej trakcie Pacjent traci już kontrolę nad zażywaniem substancji;
• Faza IV, w czasie której Pacjent nie jest w stanie normalnie funkcjonować, jeśli nie zażyje substancji.

Natomiast jeśli chodzi o uzależnienia behawioralne, fazy są inne w zależności od czynności uzależniających. W przypadku uzależnienia od hazardu jest to:

• Faza zwycięstw, w czasie której Pacjent zaczyna fascynować się grą z powodu wygranych;
• Faza strat, w której pojawiają się problemy finansowe spowodowane zwiększaniem nakładów finansowych;
• Faza desperacji związana z utratą pracy, czy pogorszeniem kontaktów z rodziną;
• Faza utraty nadziei, gdy mija fascynacja i samopoczucie Pacjenta znacznie się osłabia.

Objawy uzależnienia to kwestia złożona. Tylko doświadczony specjalista jest w stanie zdiagnozować uzależnienie. Problem w ustaleniu diagnozy polega na zróżnicowanych objawach konkretnych zaburzeń. Za wspólne objawy uzależnień możemy uznać poniższe:

• Dominacja zachowania, od którego Pacjent jest uzależniony w swoim życiu. Pacjent jest zaabsorbowany myśleniem np. o zakupach, o drugiej osobie, czy wypiciu lampki wina po pracy;
• Zmiana nastroju w wyniku wizji dokonania czynności, od której Pacjent jest uzależniony. Osoba zaburzona może czuć podekscytowanie np. na myśl o grze hazardowej;
• Wzrost tolerancji na zachowanie. Np. osoba uzależniona od alkoholu po długim okresie spożywania musi zwiększyć częstotliwość i ilość substancji, by odczuwać satysfakcję;
• Osoby uzależnione wykazują objawy abstynencyjne. W czasie przerwy od dokonywania czynności uzależniającej mogą odczuwać pogorszenie nastroju, a w przypadku uzależnień fizycznych nawet drżenie mięśni;
• Pacjent uzależniony prowadzi w sobie wewnętrzny konflikt między dokonaniem czynności a zaniechaniem. Myśli o tym, że potrzebuje np. zagrać w grę, a jednocześnie próbuje się przed tym powstrzymać.

Dzieci i młodzież są szczególnie podatne na uzależnienia ze względu na czas buntu i trudny okres dojrzewania. Młodzież poszukuje nowych wrażeń i doznań. Sięganie po substancje dla dorosłych pozwala poczuć się dojrzalszym i stanowi sposób na zdobycie uznania rówieśników. Dzieci uzależniają się zatem od substancji psychoaktywnych, alkoholu, czy papierosów.

Popularnym zaburzeniem wśród najmłodszych jest również uzależnienie od internetu. Problem uzależnienia wśród dzieci i młodzieży należy podjąć leczeniu, gdyż może doprowadzić do pogłębienia przypadłości lub rozwoju innych zaburzeń w przyszłości.

Słowa nałóg i uzależnienie bywają traktowane jak synonimy i stosowane zamiennie. Jednak ich znaczenie jest inne. Najpierw należy podkreślić, że termin „nałóg” jest postrzegany jako nienaukowy i niejednoznaczny. W szerszym ujęciu oznacza zachowania wymykające się spod kontroli. Nałóg dotyczy zachowań uzależniających, lecz dopiero stanowi punkt wyjścia do rozwoju uzależnień. Nazywany jest również złym nawykiem. Powstaje z powodów psychologiczno-emocjonalnych. Natomiast uzależnienie oznacza całkowitą zależność fizjologiczną bądź behawioralną i konsekwencje zaburzenia.

Nad nałogiem da się jeszcze w jakimś stopniu zapanować. To etap wcześniejszy, który ma miejsce przed uzależnieniem, lecz do niego prowadzi.

Uzależnić można się od wielu rzeczy. Spośród uzależnień o różnym stopniu szkodliwości możemy przykładowo wyróżnić:

• uzależnienie od narkotyków — jedno z najniebezpieczniejszych uzależnień zagrażających życiu;
• uzależnienie od alkoholu — powszechnie występujące w Polsce. Przyczynia się do rozpadu rodzin;
• uzależnienie od nikotyny — uzależnienie, które często powstaje w okresie dorastania w wyniku chęci naśladowania innych i ciekawości. Pozostaje z Pacjentem na lata;
• uzależnienie od hazardu — jedno z uzależnień behawioralnych, które skłania Pacjenta do udziału w loteriach, grach karcianych, czy konkursach. Prowadzi do problemów finansowych;
• pracoholizm — oznacza ciągłą potrzebę wykonywania pracy. Zachwiana zostaje równowaga między życiem prywatnym a zawodowym;
• uzależnienie od Internetu — występujące od lat 90 uzależnienie behawioralne dotyczące interakcji człowieka z maszyną. Korzystanie z Internetu staje się czynnością dominującą w życiu Pacjenta;
• zakupoholizm — objawia się jako potrzeba zakupu dóbr, które nie są potrzebne osobie zaburzonej. Prowadzi do rozładowania wewnętrznego napięcia.

W Polsce istnieje powszechne uzależnienie od alkoholu. Liczba osób nadużywających alkoholu liczona jest w milionach, a liczba już uzależnionych wynosi ok. 600 tys. osób. W Polsce możemy spotkać się również z uzależnieniem od narkotyków. Raport o Stanie Narkomanii w Polsce ukazuje, że główną substancją uzależniającą w Polsce jest marihuana. Osoby, które podejmowały próbę leczenia, w 40% zgłaszały marihuanę jako przyczynę podjęcia działań. Do innych popularnych substancji należy amfetamina.

W przypadku uzależnień behawioralnych na podstawie badań CBOS z 2015 roku spośród najczęściej występujących uzależnień możemy wymienić pracoholizm, uzależnienie od zakupów, siecioholizm, fonoholizm (nadmierne używanie telefonu komórkowego) i hazard.

Psychoterapia pomaga ludziom doświadczającym różnych zaburzeń psychicznych. Również w przypadku uzależnień stanowi znaczący czynnik w walce z chorobą. Stopniowo niweluje zaburzenia, wprowadzając zmiany do dalszego rozwoju człowieka. Terapia ma wzbudzić w Pacjencie poczucie dobrostanu psychicznego. Pomóc mu czerpać radość z życia bez substancji psychoaktywnych, czy kompulsywnych zachowań. Terapeuta dąży z Pacjentem do redukcji zachowań uzależniających i jednoczesnej resocjalizacji z otoczeniem. Uczy Pacjenta nowych, zdrowych modeli zachowań.

W przypadku uzależnienia fizycznego zastosowanie mają również środki farmakologiczne, takie jak np. disulfiram w leczeniu alkoholizmu (tzw. wszywka alkoholowa). W leczeniu uzależnień najważniejsze jest postawienie trafnej diagnozy. To zadanie dla wykwalifikowanego specjalisty.

Leczenie każdego rodzaju uzależnienia jest procesem wieloetapowym, obejmującym zarówno leczenie Pacjenta, jak i oddziaływania skierowane do rodziny i bliskich osoby uzależnionej. Pomoc składa się zawsze z etapu szczegółowej diagnozy problemu, detoksykacji w przypadku uzależnień od substancji psychoaktywnych, leczenia psychoterapeutycznego i rehabilitacyjnego.

W Szpitalu MindHealth koncentrujemy się na etapie diagnozy i detoksykacji osób uzależnionych. Jest to pierwszy ważny krok w kierunku pokonania nałogu. Leczenie prowadzimy w warunkach całodobowej opieki psychiatrycznej i pielęgniarskiej, z indywidualnym doborem wykonywanych badań i stosowanych leków, z dokładną oceną stanu somatycznego pacjenta.

W Szpitalu Mindhealth zajmujemy się diagnostyką i leczeniem:

• alkoholowych zespołów abstynencyjnych,
• zespołów abstynencyjnych w przebiegu uzależnienia od narkotyków,
• leczeniem uzależnienia od leków uspokajających i nasennych,
• diagnostyką używania substancji psychoaktywnych i uzależnień.

Uzależnienia nawet wyleczone mogą powrócić. Dlatego też tak ciężko jest pożegnać chorobę raz na zawsze. Pacjent, który kiedyś doświadczył uzależnienia, musi pilnować swojego zachowania i dopatrywać się objawów popadania w kolejny nałóg.

Chory dotknięty uzależnieniem przede wszystkim musi mieć motywację do podjęcia leczenia. Jednym z najskuteczniejszych sposobów na wyjście z uzależnienia jest psychoterapia indywidualna lub terapia grupowa. W ciężkim uzależenieniu (zwłaszcza alkoholowym) pomocny jest pobyt w szpitalu psychiatrycznym połączony z detoksykacją.

Wszystkie te formy pomocy znajdziesz w MindHealth.

Wyjście z uzależnienia nie jest łatwe, szczególnie jeśli chory stara się poradzić sobie samodzielnie. Oprócz samej istoty uzależnień i odczuwanej w związku z nimi obsesji lub reakcji organizmu problem stanowią bariery społeczne. Percepcja osób uzależnionych jest negatywna. Społeczeństwo postrzega chorych przez pryzmat stereotypów. Stygmatyzacja osób uzależnionych stanowi czynnik utrudniający wyjście z uzależnienia.

Chorym nadawana jest łatka dewianta, przez co wolą ukrywać wstydliwą chorobę, zamiast podjąć leczenie. Innym czynnikiem, który utrudnia wyjście z nałogu, jest brak wiedzy o własnym problemie. Chorzy mają tendencję do oszukiwania własnej świadomości. Pacjent nie przyznaje przed samym sobą, że ma problem, dopóki nie zauważy namacalnych efektów, w postaci np. utraty majątku w przypadku hazardzisty.

Będąc w roli Pacjenta, warto zatem nie zbaczać na stereotypy i znaleźć w sobie motywację do podjęcia leczenia. Taki krok pozwoli uwolnić się od szkodliwych zachowań, pomoże odbudować swoje życie społeczne i relacje z bliskimi.