Zaburzenia odżywiania

Zaburzenia żywienia i odżywiania definiuje się jako grupę zaburzeń psychicznych charakteryzujących się nieprawidłowymi zachowaniami żywieniowymi, wzorcami sposobu odżywiania się i nieprawidłowości w zachowaniach związanych z jedzeniem.

Dysfunkcje w tym obszarze trwają przez dłuższy czas, nie są warunkowane stanem zdrowia (np. specjalną dietą w przypadku choroby), wyznawaną religią i kulturą. Zaburzenia odżywiania jako przejaw zaburzeń behawioralnych przyczyniają się do znacznych upośledzeń zdrowia i funkcjonowania społecznego.

Do najczęściej wymienianych zaburzeń odżywiania zalicza się anoreksję i bulimię, jednak to tylko początek z listy zaburzeń związanych z żywieniem i odżywianiem się.

Cechami wspólnymi zaburzeń odżywiania są:

• nieprawidłowe zachowania żywieniowe;
• zaabsorbowanie jedzeniem;
• w większości przypadków towarzyszące, znaczne problemy z masą ciała, kształtem ciała lub wymiarami poszczególnych partii ciała.

Wymagania diagnostyczne zaburzeń odżywiania nie obejmują zachowań behawioralnych związanych ze spożywaniem niejadalnych substancji i przedmiotów.

Niezdrowe zachowania żywieniowe mogą przejawiać się w różny sposób i z różnym natężeniem objawów. Pacjenci ze zdiagnozowaną chorobą mogą jeść zbyt mało lub zbyt dużo stosunku do swojego dziennego zapotrzebowania energetycznego. Charakterystyczne jest również znaczne koncentrowanie się chorych na kształtach i proporcjach ciała oraz masie ciała.

W najnowszej, Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11, kategoria zaburzeń związanych z żywieniem i odżywianiem klasyfikowana jest do grupy zaburzeń psychicznych, behawioralnych lub neurorozwojowych (kod 06, kody 6B80-6B85).

Wyróżnia się:

• Jadłowstręt psychiczny (Anorexia Nervosa, AN);
• Żarłoczność psychiczna, bulimia (Bulimia Nervosa, BN);
• Zaburzenie odżywiania z epizodami niekontrolowanego objadania się (zespół gwałtownego objadania się, zespół z napadami objadania się, Binge Eating Disorder, zespół BED);
• Zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (Avoidant-Restrictive Food Intake Disorder, AFRID);
• Łaknienie spaczone (Cycero, Pica);
• Zaburzenia przeżuwania (zespół ruminacji, Rumination-Regurgitation Disorder, RD);
• Inne specyficzne zaburzenia jedzenia i odżywiania (Other Specified Feeding or Eating Disorders, OSFED);
•  Zespół jedzenia nocnego (ang. Night Eating Syndrome, NES) oraz zaburzenie oczyszczania (choroba oczyszczania, zespół oczyszczania, ang. Purging Disorder).

W poprzedniej wersji klasyfikacji chorób ICD-10 zaburzenia odżywiania były omawiane w grupie zaburzeń psychicznych i zachowania w kategorii „Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi”. W ten sposób lista zaburzeń odżywiania (kod F5), obejmowała:

•  jadłowstręt psychiczny;
• jadłowstręt psychiczny atypowy;
• żarłoczność psychiczna: obżarstwo BNO, hyperorexia nervosa, żarłoczność psychiczna atypowa;
• przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi:przejadanie psychogenne;
• wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi;
• inne zaburzenia odżywiania: pica u dorosłych, psychogenna utrata łaknienia;
• zaburzenia odżywiania nieokreślone.

W tej ogólnej grupie zespołów behawioralnych związanych z zaburzeniami odżywiania nie wyróżniono polifagii (hiperfagia – czyli nieposkromione uczucie głodu, które może być objawem innej choroby np. cukrzycy) oraz zaburzenia odżywiania u niemowląt i dzieci.

Obok „typowych” zaburzeń w sposobie odżywiania się, istnieje lista zaburzeń tzw. „nietypowych”:

• ortoreksja – obsesyjne spożywanie jedynie „zdrowej” żywności, unikanie produktów przetworzonych;
• permareksja – zwana uzależnieniem od bycia na ciągłej diecie (skrupulatne liczenie i ważenie wszystkiego, co związane z jadłospisem);
• pregoreksja – zwana anoreksją ciążową, dotyczącą zaburzeń odżywiania u kobiet będących w ciąży;
• bigoreksja – klasyfikowana do jednej z odmian dysmorfofobii. Dotyczy głównie mężczyzn i charakteryzuje się obsesyjną dbałością o swój wygląd (zwłaszcza umięśnionego ciała) oraz związane z utrzymaniem prawidłowej sylwetki sposób odżywiania się. 

Słownik pojęć żywieniowych określa zachowania żywieniowe jako działania i sposoby postępowania, które bezpośrednio wiążą się z zaspokajaniem potrzeb żywieniowych. Żywienie spełnia cztery podstawowe funkcje:

1. Fizjologiczną, dzięki której wraz z pokarmem dostarczane zostaje organizmowi niezbędne do życia „paliwo”;
2. Społeczną, wyrażającą się przynależnością do danej grupy społecznej, sposobem na wyrażanie emocji;
3. Kulturową, obejmującą zasady kulturowe, normy religijne, estetykę potraw i nawyki żywieniowe;
4. Hedoniczną, rozumianą jako emocjonujące poszukiwanie smaków i czerpanie przyjemności z jedzenia.

Zaburzenia odżywiania sprawiają, że chory nie czuje się dobrze we własnym ciele. Ograniczenia związane z chorobą sprawiają, że u Pacjentów zatraca się podstawowa rola pożywienia jako niezbędnego elementu zachowania zdrowia, a nawet życia. 

Pomimo znacznej koncentracji życia wokół sposobu żywienia i samego jedzenia, Pacjent wpada w błędne koło choroby i podobnie jak w przypadku uzależnienia, postępujące zaburzenie przyczynia się do znacznego uszczerbku na zdrowiu. 

Zaburzenia odżywiania dotyczą różnych grup wiekowych i występują powszechnie na całym świecie. Obserwuje się jednak, że u osób poniżej 18 roku, kulturowe zaabsorbowanie masą i określonym kształtem ciała, wyzwala u osób chorujących na zaburzenia odżywiania znaczne obawy związane z sylwetką a tym samym potrzebą redukowania (zmiany) masy ciała. 

Osoby młode – dzieci, młodzież i tzw. młodzi dorośli, są szczególnie narażeni na konsekwencje zgubnego zaburzenia związanego z podstawową potrzebą fizjologiczną, jakim jest potrzeba jedzenia. 

Znaczna część przypadków zaburzeń odżywiania dotyczy nastoletnich dziewcząt. Jednak badania pokazują, że anoreksja, ortoreksja czy zespół kompulsywnego objadania się, może wystąpić u osób w różnym wieku – zarówno u kobiet jak i u mężczyzn:

• zaburzenia odżywiania występują u ok.  5–10% chłopców w okresie dojrzewania,
• wśród dziewcząt poniżej 18 r.ż. w Polsce problem anoreksji dotyczy aż 3,7%;
• w populacji osób dorosłych częstość występowania jadłowstrętu to 0,5–1% u kobiet i 0,05–0,1% u mężczyzn;
• częstość zachorowań na żarłoczność psychiczną ocenia się na 1,3% w populacji osób dorosłych w Polsce i 2% wśród młodzieży;
• na świecie występowanie bulimii wśród kobiet wynosi 1–4%.

Globalne rozpowszechnianie ideałów ciała za pośrednictwem mass mediów wpływa na wzrost niezadowolenia z własnego wyglądu, masy i kształtu ciała.  Zaburzenia odżywiania, takie jak jadłowstręt psychiczny i bulimia, często pojawiają się właśnie w okresie dojrzewania. Anoreksja może prowadzić do przedwczesnej śmierci, często w wyniku powikłań medycznych lub samobójstwa. 

Z drugiej strony, globalna epidemia otyłości przyczyniła się również do obaw społecznych związanych z odżywianiem i masą ciała. Nadmiarowe kilogramy, rosnąca nadwaga, a w konsekwencji otyłość rokrocznie przyczynia się do przedwczesnych zgonów w wyniku niedokrwiennej choroby serca, cukrzycy czy nowotworu.

Przebieg choroby związanej z nieprawidłowym sposobem odżywiania się jest zależny od zdiagnozowanego schorzenia. Inne objawy będą występować w przypadku rozwijającej się anoreksji, a inne u osób chorujących na żarłoczność. Ogólnie, objawy zaburzeń odżywiania obejmują m.in.:

• spędzanie znacznej ilości czasu na zamartwianiu się o swoją masę ciała, sylwetkę i rozmiary poszczególnych partii ciała;
• unikanie spotkań towarzyskich, zwłaszcza gdy takie spotkanie jest obarczone ryzykiem spożywania czegoś w domu czy na mieście;
• ograniczenie ilości pożywienia;
• prowokowanie wymiotów lub przyjmowanie środków przeczyszczających po jedzeniu;
• surowe nawyki lub rutyny związane z jedzeniem;
• nagłe zmiany nastroju, obniżone samopoczucie, postawa wycofania, odczuwanie niepokoju, objawy depresji;
• wzmożona aktywność fizyczna
• stosowanie substancji przeczyszczających, moczopędnych, tłumiących łaknienie, prowokowanie wymiotów.

Do objawów fizycznych zaburzeń odżywiania zalicza się m.in.:

• uczucie zimna, zmęczenie, zawroty głowy, bóle – mrowienie lub drętwienie rąk i nóg (obniżone ciśnienie krwi);
• uczucie przyspieszonego bicia serca, omdlenia;
• problemy z trawieniem, wzdęcia, zaparcia lub biegunka;
• masa ciała jest nieadekwatnie wysoka lub niska w porównaniu do osób w podobnym wieku i wzroście;
• brak miesiączki (w przypadku kobiet);
• opóźnienie lub całkowite zahamowanie wzrostu i rozwoju cech płciowych;
• u mężczyzn spadek potencji.

W kryteriach diagnostycznych zaburzeń odżywiania zwraca się uwagę na sposób myślenia i postrzegania charakterystyczny dla osób z tym problemem:

• zaburzone wyobrażenie własnego ciała (nadwrażliwość, natrętne myśli, nadwartościowanie);
• lęk przed otyłością pomimo widocznej niedowagi;
• zaprzeczanie w ocenie masy ciała pomimo pojawiających się ogólnie trudności organizmu w codziennym funkcjonowaniu.

Do wystąpienia problemów z odżywianiem może przyczynić się wiele czynników. Wśród nich wyróżnia się te, które zwiększają prawdopodobieństwo zachorowalności. Są nimi m.in.:

• cechy osobowościowe: niepewność siebie, chwiejna samoocena, skłonność do tłumaczenia emocji, niska odporność na stres, perfekcjonizm, niedostosowanie społeczne, silna potrzeba osiągnięć, niskie poczucie własnej wartości;
• brak akceptacji własnego wyglądu i ciała;
• brak akceptacji ze strony rówieśników;
• przykre doświadczenia i wydarzenia z przeszłości (związane z naruszaniem poczucia własnej wartości, nadmierny stres, przemoc fizyczna i psychiczna, wykorzystywanie seksualne);
• zaburzone relacje rodzinne, nieadekwatne wymagania ze strony najbliższych, nadopiekuńczość i sztywność w relacjach rodzinnych;
• oczekiwania społeczno-kulturowe (w tym uwagi innych dotyczące sylwetki i wyglądu, „moda” na odchudzanie, pragnienie przynależności do grupy);
• wykonywanie zawodu wymagającego utrzymywanie nienagannej sylwetki.

Trwający stale nastrój smutku i przygnębienia, izolowanie się od otoczenia, zerwanie kontaktów ze znajomymi czy rodziną a ponadto brak zainteresowania tym, co sprawiało dotychczas przyjemność, ciągłe niezadowolenie, rosnąca frustracja, płaczliwość – te objawy mogą wskazywać na depresję towarzyszącą zaburzeniom odżywiania. 

Niepohamowany apetyt nierzadko jest wyrazem niezadowolenia z siebie i własnego wyglądu, a tym samym sposobem na radzenie sobie z trudnymi emocjami, przygnębieniem, a nawet depresją. Jedzenie i emocje mają wiele wspólnego, dlatego trudnym może się wydawać ustalenie, czy depresja jest przyczyną, czy skutkiem problemów z odżywianiem. 

Depresja związana jest również z innymi zaburzeniami odżywiania:

• Zespołem Napadowego Objadania Się, BED;
• Syndromem Nocnego Jedzenia, NES;
• Odmianą Somnabulizmu SRED (Sleep-Related Eating Disorder, jedna z odmian NES).

Instytut Żywności i Żywienia podaje kilka przykładów niebezpiecznych zachowań dziecka, u którego istnieje ryzyko pojawienia się zaburzeń odżywiania. Lista alarmujących sygnałów dla rodziców i opiekunów dzieci narażonych na zaburzenia odżywiania zawiera kilka przykładów zachowań, w tym:

• dziecko, które do tej pory było aktywne i towarzyskie coraz częściej zamyka się na relacje z rówieśnikami;
• dziecko odmawia jedzenia wspólnych posiłków, twierdząc, że już jadło lub zje później;
• dziecko, które było na diecie, podejmuje kolejne restrykcje pomimo widocznych efektów diety;
• dziecko przynależy do grupy społecznej propagującej określony wzorzec sylwetki lub promują restrykcyjne, irracjonalne diety  lub zachowania żywieniowe;
• dziecko zaczęło zażywać leki o charakterze przeczyszczającym, diuretycznym;
• dziecko podjęło wzmożoną aktywność fizyczną, uczestniczy w wyczerpujących ćwiczeniach i treningach;
• dziecko impulsywnie zaczęło spożywać ogromne ilości jedzenia bez wyraźnego powodu;
• dziecko często chodzi do toalety i spędza tam dużo czasu, zwłaszcza po obfitym posiłku;
• dziecko odmawia czynnego uczestniczenia w zajęciach sportowych w szkole;
• dziecko zaczęło chodzić w ubraniach zakrywających sylwetkę.

Zaburzenia psychologiczne (takie jak niska samoocena i niezadowolenie z własnego ciała) mogą przełożyć się na powstanie patologii w zachowaniach żywieniowych.

W przypadku anoreksji czy kompulsywnego objadania się emocje odgrywają znaczną rolę, a brak prawidłowego wglądu w siebie i swoje uczucia jest często główną barierą w osiągnięciu prawidłowego i satysfakcjonującego samopoczucia. 

Trudność w identyfikacji stanów emocjonalnych, a przy tym zaburzone odczuwanie głodu i sytości mogą być przyczyną zmniejszonej świadomości interoreceptywnej, czyli umiejętności rozpoznawania emocji – mylnie odbierane bodźce emocjonalne są wówczas odbierane są jako napięcie fizjologiczne.  W przypadku osób chorujących na zaburzenia odżywiania istotne jest podjęcie leczenia psychologicznego (lub psychiatrycznego).

Psychoterapia prowadzona przez wyspecjalizowanego terapeutę to szansa dla osób chorujących na różnego rodzaju zaburzenia odżywiania. W ramach powrotu do zdrowia, oprócz specjalistycznego oddziaływania medycznego, leczenia ambulatoryjnego i farmakologicznego, osobom z zaburzeniami odżywiania oferuje się m.in. następujące rodzaje pomocy:

• terapię systemową;
• terapię behawioralną;
• psychoterapię poznawczo-behawioralną;
• terapię grupową.

W wielu przypadkach, obok leczenia terapeutycznego podejmuje się warsztaty i spotkania psychoedukacyjne. Grupy samopomocowe pozwalają nie tylko wyjść z choroby, ale wytrwać w procesie leczenia. Zaburzenia odżywiania u dzieci, młodzieży i dorosłych są uleczalne, jednak wymagają od chorego zaangażowania i determinacji, a od najbliższych (jeśli to możliwe) wsparcia. 

MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego oferuje kompleksową pomoc w przypadku różnego rodzaju zaburzeń odżywiania. Nasi specjaliści przeprowadzają diagnozę, a następnie wdrażają odpowiedni sposób leczenia. Jeśli potrzebne jest wdrożenie farmakoterapii, zaprosimy Pacjenta na wizytę u psychiatry, natomiast jeśli wystarczy leczenie rozmową, zaproponujemy terapię w wybranym nurcie.

Pomagamy nie tylko dorosłym, ale i nastolatkom oraz dzieciom.

Weryfikacja merytoryczna: mgr Monika Jastrzębska (psycholog)

Źródła:

• E. Jabłońska i współautorzy, „KOSMOS”, t. 68, 2019 nr 1 (322), s. 121–132;
• A. Juruć, B. Wierusz-Wysocka, P. Bogdański, Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała, w: „Farmacja Współczesna”, Poznań 2011, nr 4, s. 119-126;
• ICD-10. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja dziesiąta, tom I, wyd. 2008;
• Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej: mgr Paulina Pawełczyk-Jabłońska, Zaburzenia odżywiania – jak rozmawiać o pierwszych objawach z własnym dzieckiem? (https://ncez.pzh.gov.pl/dzieci-i-mlodziez/zaburzenia-odzywiania-jak-rozmawiac-o-pierwszych-objawach-z-wlasnym-dzieckiem-3/ - dostęp 23.05.2022).