Tiki nerwowe

Tiki zostały zdefiniowane w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 pod kodem F95. Zgodnie z Klasyfikacją, tiki należą do zaburzeń zachowania i emocji, rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym.

Tik nerwowy to mimowolny, raptowny i powtarzający się ruch o charakterze nierytmicznym. Tiki obejmują ograniczone grupy mięśni. Mogą również przyjmować postać gwałtownych dźwięków, czy wyrazów.

Oczywiście, zachowania te nie mają żadnego celowego uzasadnienia i pojawiają się wbrew woli Pacjenta. Osoba doświadczająca tików nie potrafi ich powstrzymywać. Czasem może kontrolować incydentalne przypadki zachowań, jednak nie jest to przypadłość, którą można powstrzymać wyłącznie siłą woli.

Klasyfikacja wyróżnia kilka rodzajów zaburzeń tikowych:

• Tiki przemijające (F95.0) - to rodzaj tików utrzymujących się maksymalnie przez okres 12 miesięcy. Może to być mruganie oczami, potrząsanie głową i drobne grymasy twarzy.
• Przewlekłe tiki ruchowe lub głosowe (F95.1) - tiki o tym kodzie mogą być tylko ruchowe lub tylko głosowe. Zwykle są złożone i utrzymują się dłużej niż przez 12 miesięcy.
• Zespół tików głosowych i ruchowych (F95.2) - jak sama nazwa wskazuje, w tym przypadku Pacjent doświadcza zarówno tików głosowych, jak i ruchowych. Jest to tzw. Zespół Tourette'a. Zaburzenie powstaje w wieku młodzieńczym i następnie utrzymuje się jako tiki nerwowe u dorosłych. Pacjent mruczy, pochrząkuje, a w skrajnych przypadkach także wykrzykuje wulgarne słowa.

W dalszej części Klasyfikacja wyróżnia symbol F95.8 (inne tiki) oraz F95.9 (nieokreślone tiki BNO).

Tiki nerwowe możemy podzielić również ze względu na ich charakter. Wyróżniamy: 

• Tiki ruchowe - tzw. tiki proste, obejmujące jedną grupę mięśni oraz tiki złożone w postaci skoordynowanych ruchów wielu mięśni. Objawiają się jako ruchy i złożone gesty. Obejmują obszar wokół głowy, twarzy i szyi. Koordynacja mięśni sprawia, że ruchy mogą sprawiać wrażenie zamierzonych, jednak wyróżnia je anormalne nasilenie. Przykładem ruchów jest wytrzeszczanie oczu, czy marszczenie czoła.
• Tiki głosowe (wokalne) - bywają również nazywane respiracyjnymi, czy oddechowymi. Do tików wokalnych dochodzi w wyniku przemieszczania powietrza w górnych drogach oddechowych. Skurcze gardła, czy mięśni krtani prowadzące do krótkich dźwięków zaliczamy do tików wokalnych prostych. Są to np. wdechy, mlaskanie, jęki. Dźwięki bardziej nasilone, np. w postaci wyrazów, sylab to tiki złożone.
• Tiki czuciowe - charakteryzuje je wystąpienie odczuć somatycznych zlokalizowanych w danej części ciała, np. uczucie łaskotania.
• Tiki fantomowe - jest to szczególny rodzaj tików, które angażują w zaburzenie także osoby trzecie. Są odczuwane wewnątrz innych osób lub przedmiotów. Pacjent może doświadczać silnej potrzeby dotknięcia danego przedmiotu.
• Tiki organiczne - poprzedzone są przez wrażenia czuciowe, np. mrowienie. Tuż po tym następuje tik nerwowy. Pacjent może je w pewnym stopniu powstrzymywać, jednak w konsekwencji odczuwa napięcie. Dyskomfort ustępuje, gdy Pacjent wykona gest. Cechą charakterystyczną tików organicznych jest ich seryjne występowanie. Okresy czasu pomiędzy ruchami są jednak nieregularne. 

Zaburzenia tikowe zwykle miewają podłoże psychiczne lub neurologiczne. Jakie są przyczyny występowania tików? Schorzeniami, które mogą wywoływać tiki nerwowe są Choroba Huntingtona, Parkinsona, czy dystonia.

Wbrew  powszechnej opinii, tiki nerwowe nie są efektem wyłącznie czynników psychologicznych. Ich powiązanie z ludzką psychiką wynika z powszechnego nazewnictwa. “Tiki nerwowe” kojarzą się z sytuacją wywołaną przez lęk, a zatem czynnik psychiczny. Obecnie coraz częściej nawiązuje się do powodów neurologicznych.

Przyczyną tików są często zaburzenia funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Przykład tików o podłożu neurologicznym stanowi wyżej omawiany zespół Tourette’a. Determinantem choroby może być nieprawidłowy rozkład neuroprzekaźników (np. dopaminy) w obrębie mózgowia. Badania bliźniąt potwierdzają także genetyczne podłoże występowania tików nerwowych. Tiki w chorobie Tourette’a mogą także stanowić konsekwencje przebytych infekcji bakteryjnych.

Tiki nerwowe mogą występować już w pierwszych miesiącach życia, jako efekt szybkiego rozwoju dziecka i jego układu nerwowego. W początkowej fazie nie są zatem niepokojącym sygnałem. Poważne tiki nerwowe zwykle objawiają się w późniejszym dzieciństwie. Dzieci są jednak bardzo ruchliwe i nie zawsze można w prosty sposób ocenić, czy rzeczywiście przypadek dotyczy zaburzenia. Dziecko, które doświadcza tików, może się skarżyć na potrzebę wykonania ruchu, swędzenie czy suchość w gardle.

Najwięcej tików objawia się w momencie pobudzenia emocjonalnego, zarówno w przypadku pozytywnych emocji, takich jak radość, jak i negatywnych - tiki nasilają się w sytuacjach stresowych. Jeżeli dziecko stara się powstrzymać mimowolne ruchy, wówczas po chwilowym powodzeniu może dojść do wzmożenia tików.

Tiki nerwowe u dzieci stanowią szczególne zagrożenie ze względu na ich funkcjonowanie w szkole - mogą powodować problemy w nauce i prowadzić do stygmatyzacji przez rówieśników. Ważnym aspektem jest umiejętność ignorowania tików dziecka przez otoczenie. Pozwala to uni937knąć rozwoju uczucia wstydu, lęku i obniżonego poczucia własnej wartości.

Tiki często objawiają się w okresie dojrzewania, w wieku 12-15 lat, a następnie same ustępują. Niestety nie zawsze, co prowadzi do tików nerwowych u dorosłych. Szczególnie dotkliwym rodzajem tików są objawy zespołu Gilles de la Tourette'a. 0,6% zaburzeń lękowych u dzieci i nastolatków dotyczy właśnie tej choroby.

Tik u nastolatków związane są z burzliwym okresem dojrzewania, są także efektem zmian hormonalnych, np. w przypadku dziewcząt w czasie menstruacji. Podjęcie leczenia tików w czasie dorastania jest bardzo istotne, ponieważ w razie zignorowania problemu może dojść do rozwoju dodatkowych zaburzeń lękowych, czy depresji.

W leczeniu tików nerwowych zastosowanie ma przede wszystkim terapia poznawczo-behawioralna. W terapii wykorzystuje się różne, niżej wymienione techniki.

• Technika odwracania nawyków (HRT) - w tej technice najpierw należy dokładnie poznać tiki i stan poprzedzający ich pojawienie się. Następnie, należy wypracować czynność, która wyprze tik. Technika ma zastosowanie tylko przy dobrym wsparciu społecznym bliskiej osoby.
• CBIT - to technika zbliżona do HRT wzbogacona o inne techniki redukujące emocje jak np. relaksacja.
• Terapia ekspozycyjna (ERP) - technika polega na ekspozycji Pacjenta na zaburzenie. Pacjent uczy się tolerować dany ruch mimowolny, a następnie przystępuje do nauki jego hamowania.

Do przeprowadzenia prawidłowej i skutecznej terapii poznawczo-behawioralnej konieczna jest specjalistyczna pomoc psychologów i psychoterapeutów. Pomoc doświadczonych specjalistów oferuje MindHealth Centrum Zdrowia Psychicznego.

Rodzice, którzy zaobserwują u swoich dzieci nienaturalne ruchy, zaczynają odczuwać niepokój. Choć tego rodzaju zachowania zwykle są niegroźne i mijają, to nie należy ich ignorować. Każde dziecko wymaga indywidualnego podejścia, dlatego warto udać się z nim do psychologa, który dokładnie zbada charakterystykę zaburzeń. Psycholog dziecięcy jest w stanie na podstawie obserwacji ocenić, z jakim dokładnie typem zaburzenia boryka się dziecko.

Istotna w leczeniu zaburzeń u dzieci jest psychoedukacja. Dzieci, rodzice i osoby z otoczenia dziecka są informowane o rodzaju choroby, jej podłożu oraz o tym, jak należy postępować. Dziecku przekazywana jest wiedza na temat technik terapeutycznych, które ułatwiają codzienne funkcjonowanie.

Dziecka nie należy karać za tiki ani nie traktować go w sposób ulgowy. Może dojść do sytuacji, w której będzie chciało stosować tiki nerwowe w celach manipulacyjnych. Dlatego wiedza na temat dokładnej charakterystyki zaburzenia pozwala ocenić zachowanie dziecka. Pomoc psychologa jest wskazana nawet w przypadku tików na tle neurologicznym, ze względu na powiązanie zaburzenia z jego oddziaływaniem psychicznym na przebieg i nasilenie choroby.

Często dochodzi do sytuacji, w której rodzice zaczynają obwiniać się za zaburzenie dziecka, dlatego również potrzebują oni pomocy psychologicznej. Ich postawa powinna być zdrowa i nie sugerować dziecku, że jest gorsze od innych. To prowadzi do osłabienia jego poczucia własnej wartości.

W zaburzeniach tikowych często stosuje się farmakoterapię, jednak nie jest ona wskazana w łagodnych przypadkach choroby. Leki mają zastosowanie u Pacjentów, którym choroba szczególnie mocno utrudnia funkcjonowanie. Nie ma jednego skutecznego leku ta tiki nerwowe, który zadziała u wszystkich Pacjentów. Leki w zaburzeniach tikowych muszą zostać dobrze dobrane przez specjalistę. W przeciwnym razie mogą doprowadzić do zaostrzenia zaburzenia powodującego ruchy mimowolne.

Niestety, leczenie farmakologiczne tików utrudniają działania niepożądane leków. Często prowadzą do tycia, senności, drżenia mięśni, bólów głowy, a nawet zaburzeń kardiologicznych. W leczeniu tików stosuje się:

• haloperydol (szczególnie skuteczny w przypadku zespołu Tourette’a);
• pimozyd;
• rysperydon;
• klonidyna;
• arypiprazol;
• sulpiryd;
• tiapryd.

Szczególnie ostrożnie należy dokonywać wyboru leków u dzieci. Ich działanie może powodować poważne problemy w nauce. Funkcjonowanie pod wpływem środków farmakologicznych prowadzi do senności i zaburzeń uwagi w szkole.

Tiki nerwowe występują zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. U panów jednak trzy razy częściej. W obu przypadkach zaburzenie bardzo utrudnia kontakty społeczne, dlatego Pacjenci poszukują sposobów na samodzielne pozbycie się zaburzenia.

Przede wszystkim najpierw musi jednak dojść do rozpoznania choroby. W tym celu należy odwiedzić specjalistę. Lekarz podejmuje decyzję o leczeniu tików nerwowych na podstawie wywiadu i oceny stopnia nasilenia zaburzenia. W przypadku tików prostych, będących wynikiem lęku, często pomaga podanie leków uspokajających (np. benzodiazepiny).

Rozpoznanie tików polega na przeprowadzeniu wywiadu przez lekarza. Specjalista zadaje Pacjentowi pytania dotyczące charakteru tików, początków ich występowania i częstotliwości. Pyta, w jakich sytuacjach dochodzi do nasilenia objawów. Zleca odpowiednie badania, które są w stanie nakierować na podłoże schorzenia, jak np. tomografia komputerowa. Po zdiagnozowaniu choroby Pacjent zostaje poddany leczeniu.

Niestety, niewielu Pacjentów radzi sobie z kontrolą tików. Oprócz podstawowej formy walki z zaburzeniem, czyli psychoterapii i leczenia farmakologicznego, Pacjent ma możliwość samodzielnego wspomagania wyjścia ze schorzenia. Pomocna może okazać się również medytacja. Techniki relaksacyjne wspomagające pracę z oddechem pozwalają panować nad emocjami i w konsekwencji zminimalizować częstotliwość występowania tików. Chory może również spróbować samodzielnie ograniczyć tik nerwowy poprzez biologiczne sprzężenie zwrotne.

Wspomagająco, Pacjent może stosować napary z ziół uspokajających, (np. kozłek lekarski). Ponadto, u niektórych Pacjentów, wpływ na zmniejszenie nasilenia tików ma skupienie się na danej czynności, np. gra na instrumencie, taniec, czy relaks.

Nerwowe tiki zwykle nasilają się w okresie stresu, natomiast podczas snu słabną. Za tiki nerwowe w nocy mogą być odpowiedzialne tzw. mioklonie (zrywania mięśniowe). Podobnie jak tiki nerwowe są to niekontrolowane skurcze mięśni.

Istnieje wiele rodzajów i przyczyn mioklonii. Wiele osób doświadcza jednej z ich niegroźnej postaci - szarpnięcia ciała podczas zasypiania. Inne rodzaje przypadłości wymagają diagnozy, ponieważ mogą być spowodowane poważną chorobą, np. padaczką, zatruciem, chorobą Alzheimera, czy uzależnieniem od alkoholu.

Łagodne rodzaje tików, jakie pojawiają się u dzieci, często same przemijają. Mówimy wówczas o tikach przejściowych. Zaburzenia tikowe wbrew pozorom są dosyć powszechne i występują u od 4% do 24% dzieci w wieku szkolnym. Niektóre objawy o niskim nasileniu są niedostrzegalne nawet dla rodziców. Zwykle tiki przejściowe mijają do czasu osiągnięcia 18 roku życia.

Osoby zdrowe często postrzegają tiki jako coś irytującego. Dzieci z kolei mają tendencję do wyśmiewania osób dotkniętych zaburzeniem. Najważniejsze jest zrozumienie sytuacji chorego i ignorowanie tików przez otoczenie, w sposób, który nie da mu odczuć, że jest osobą odmienną.

Źródła:

• P. Janik, Behawioralne, farmakologiczne i neurochirurgiczne leczenie tików — aktualny stan wiedzy, „Polski Przegląd Neurologiczny” 2016, nr 12 (3), s. 162–173;
• A. Bryńska, T. Wolańczyk, Dziecko z zaburzeniami tikowymi w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów, w „One są wśród nas”, Warszawa 2010;
•  Światowa Organizacja Zdrowia, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. ICD-10, 2009 r.;
• P. Janik, Ł. Milanowski, N. Szejko, Tiki psychogenne: charakterystyka kliniczna i częstość występowania, „Psychiatria Polska” 2014, nr 48(4), s. 835–845.