Lęk separacyjny – przyczyny, objawy, terapia

Przede wszystkim lęk separacyjny objawia się jako zachowania protestacyjne. Pacjent stanowczo sprzeciwia się oddzieleniu od osoby, do której jest przywiązany. Sugerując się kryteriami DSM-V, można wyróżnić takie objawy lęku separacyjnego jak:

• nadmierne poczucie lęku lub niepokoju w wyniku separacji;
• zmartwienia związane z krzywdą osoby, do której Pacjent jest przywiązany;
• obawa przed zdarzeniami separującymi Pacjenta od osoby, np. strach przed porwaniem, chorobą;
• niechęć do opuszczania domu;
• strach przed samotnością;
• niechęć do spania poza domem bez obiektu przywiązania.

Lęk separacyjny jest charakterystyczny w szczególności dla niemowląt. Dzieci pomiędzy 6. a 8. miesiącem życia wyjątkowo silnie przywiązują się do swoich opiekunów. Między 4. a 7. miesiącem życia niemowlęta zaczynają postrzegać osoby i przedmioty w sposób rzeczywisty. Rozumieją, że nawet jeśli w danym momencie nie widzą mamy, ona istnieje, lecz jest poza zasięgiem wzroku. Brak zrozumienia pojęcia czasu i oczekiwanie na powrót rodzica mogą wywoływać w dziecku lęk separacyjny. Kiedy występuje?

Najsilniej jest dostrzegalny w 9. miesiącu życia. Objawy lęku intensyfikują się, gdy dziecko jest głodne, śpiące lub po prostu nie najlepiej się czuje. Maluch chce być blisko rodziców, najchętniej na rękach. Towarzystwo obcych osób powoduje w nim strach i często płacz. Po pewnym czasie ta silna więź stopniowo zaczyna słabnąć. Lęk separacyjny ma miejsce, gdy zbliżone zachowania wciąż utrzymują się u kilkulatka, gdy nie chce przebywać poza domem bez rodzica i ciągle się o niego martwi.

Lęk separacyjny u dorosłych jest znacznie rzadziej przywoływany niż w kontekście dzieci. Klasyfikacja DSM-5 uznaje zaburzenia separacyjne za przypadłość, która może występować nie tylko w dzieciństwie i czasie dorastania, lecz w całym okresie życia.

U osób dorosłych obiektem przywiązania może być współmałżonek, partner, dzieci lub rodzice. Zagraniczne źródła określają przypadłość u dorosłych jako ASAD - zaburzenie lękowe separacyjne u dorosłych. Zwykle współwystępuje z innymi zaburzeniami, takimi jak:

• zaburzenia lękowe;
• zaburzenia stresowe pourazowe;
• zaburzenia osobowości.

Występowanie zaburzeń separacyjnych u dorosłych waha się od 4,8% do 6,6%. Ponad 1/3 przypadków zaburzenia w dzieciństwie może utrzymać się w wieku dorosłym. Zdarza się, że zaburzenie rozwija się również w wieku późniejszym. Jednak objawy lęku separacyjnego w wieku dorosłym są rzadsze niż w przypadku dzieci i nastolatków. Wielu dorosłych nie przenosi zaburzenia z dzieciństwa i pierwsze objawy zgłasza dopiero w okresie dorosłości. Co ciekawe, lęk separacyjny bardzo rzadko obserwuje się u osób powyżej 60 roku życia.

Lęk separacyjny u dorosłych rzadziej objawia się nudnościami czy bólem brzucha. Częściej jednak niż u dzieci objawy mają charakter poznawczo-emocjonalny. Lęk separacyjny w dorosłym życiu może objawiać się:

• lękiem przed rozdzieleniem;
• nadmiernym stresem w związku z wizją separacji;
• zamartwianiem się w kontekście utraty osoby;
• obawą o negatywne wydarzenia;
• niechęcią wychodzenia do pracy;
• koszmarami sennymi związanymi z tematem separacji;
• przesadnie częstym telefonowaniem do osoby, do której dorosły jest przywiązany;
• narzucaniem jej reguł postępowania.

Lęk separacyjny w dorosłym życiu leczy się farmakologicznie i za pomocą terapii. Zastosowanie ma w szczególności psychoterapia poznawczo-behawioralna, ale nie ogólna ukierunkowana na szeroko pojęte zaburzenia lękowe, lecz użyta konkretnie w zaburzeniach separacyjnych. Skuteczne w leczeniu lęku separacyjnego są terapie koncentrujące się na emocjach dotyczących rodziny i jednostki. Środki farmakologiczne, jakie mają zastosowanie w leczeniu, obejmują leki z grupy SSRI, fluoksetyne, vilazodon.

Dziecko odseparowane od rodziców nie czuje się bezpiecznie. Co ważne, lęk separacyjny najczęściej dotyczy matki. Odseparowane dziecko może nawet doświadczać objawów fizycznych, takich jak bóle brzucha czy wymioty. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym ogranicza możliwości dziecka w poznawaniu świata. Natomiast lęk separacyjny u dzieci w wieku szkolnym odbiera im autonomię i może powodować problemy w nauce lub relacjach z rówieśnikami. Kiedy mija lęk separacyjny? U niemowląt jest naturalnym etapem rozwoju. W najwcześniejszych przypadkach może się pojawiać w okolicach 5. miesiąca życia, czasem trwa do 11. miesiąca życia. Mija jednak z wiekiem, w okolicach 2. roku życia.

Lęk separacyjny utrudnia rozwój dziecka, ograniczając jego możliwości kształcenia, zawierania innych relacji i odbierając samodzielność. Rozwija się pod wpływem czynników genetycznych i środowiskowych. Może zwiastować wystąpienie w przyszłości agorafobii, czy zaburzenia panicznego. Lęk separacyjny w dzieciństwie ma wpływ na przyszłe życie dorosłe. Osoby, które przeszły przez zaburzenie osiągają gorsze wykształcenie od rówieśników i mają problem z przystosowaniem społecznym.

Jeśli Twoje dziecko ma objawy lęku separacyjnego, zapraszamy do Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth, gdzie otrzyma profesjonalną opiekę.

Lęk separacyjny u dziecka może rozwinąć się na skutek wielu czynników. Znaczenie mają przede wszystkim aspekty biologiczne i wychowawcze.

• Czynniki genetyczne - zaburzenia lękowe są dziedziczone. Jeśli rodzice sami w dzieciństwie doznali lęku separacyjnego, dziecko również może go doświadczyć. Także inne zaburzenia rodzinne stanowią podstawę do tego, by podejrzewać u dziecka lęk separacyjny. Ryzyko jest wyższe, gdy matka dziecka lub krewni I stopnia są chorzy na depresję, zaburzenia paniczne, czy zaburzenia lękowe. Związek między stanem psychicznym matki i dziecka jest bardzo silny.
• Czynniki środowiskowe - to, w jaki sposób rodzice sprawują opiekę nad dzieckiem także ma znaczenie w kontekście rozwoju zaburzeń. Przyczyną lęku może być brak emocjonalnego związku między rodzicami a dzieckiem, nieprawidłowa opieka, alkoholizm rodziców, nadopiekuńczość.
• Cechy osobowościowe - dzieci wycofane są bardziej narażone na rozwój zaburzeń lękowych. Mają zmieniony styl poznawczy, źle postrzegają sytuacje niejednoznaczne. Trudniej im jest osiągnąć poczucie bezpieczeństwa.

Negatywne wydarzenia życiowe zarówno w domu, jak i w szkole mogą ujawnić lęk separacyjny u dziecka. Objawy często, bo aż w 80% dotyczą niechęci uczęszczania do szkoły. Czynnikami aktywującymi są problemy w rodzinie, choroba, przeprowadzka, czy zmiana szkoły.

Terapia stanowi podstawę w wyjściu z zaburzenia. Jednak wiele zależy od powodów jego wystąpienia. Jeśli to czynniki środowiskowe związane z dysfunkcją rodziny powodują zaburzenie, wówczas sama poprawa sytuacji w domu może zredukować lęk separacyjny u dzieci. Terapia obejmuje działanie na wielu płaszczyznach. Współpracy wymaga się także od szkoły i rodziców. Jeśli wskazane jest włączenie środków farmakologicznych, konieczna jest także wizyta u psychiatry. Do leczenia dzieci z lękiem separacyjnym w szczególności wykorzystuje się terapię poznawczo-behawioralną i terapię rodzinną. Kluczowe w leczeniu jest zaangażowanie rodziców.

Terapeuta przekazuje im wiedzę na temat wychowania dziecka w poczuciu niezależności i wzmacniania jego pewności siebie. Jeśli rodzice są nadopiekuńczy, terapeuta stara się obniżyć ich niepokój względem dziecka. W czasie terapii rodzinnej specjalista jest w stanie wykryć nieprawidłowości, jakie zachodzą między jej członkami. Dzięki temu może opracować skuteczny plan leczenia. U dzieci, które są odporne na leczenie terapeutyczne, stosuje się leki przeciwlękowe oraz takie, które obniżają napięcie emocjonalne.

Pod kątem lęku separacyjnego warto dziecko obserwować już w pierwszych miesiącach życia. Wówczas jego rozwój jest dynamiczny, przez co trudno zaobserwować nieprawidłowości rozwojowe. Badania wskazują, że osoby z lękiem separacyjnym są zagrożone wystąpieniem w przyszłości zaburzeń panicznych i depresji. Im wcześniej uda się podjąć leczenie, tym większe szanse na ograniczenie objawów i wpływu lęku separacyjnego na przyszłe życie Pacjenta.

Źródła:

• C. Carmassi, C. Gesi, E. Massimetti, M.K. Shear, L. Dell’Osso, Separation anxiety disorder in the DSM-5 era, „Journal of Psychopathology” 2015, t. 21, s. 365-371;
• Z. Namlı, A. Özbay, L. Tamam, Adult Separation Anxiety Disorder: A Review, „Current Approaches in Psychiatry” 2022, t. 14, nr 1, s. 46-56;
• M. Dąbkowska, Lęk przed separacją w dzieciństwie, „Pediatria Polska” 2007, t. 82, nr 4, s. 329-332;
• M. Dąbkowska, Lęk separacyjny a historia życia, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna” 2006, t. 6, nr 3, s. 127-132;
• M. Bednarska, Strach ma wielkie oczy — o strachu, lęku i szkodliwości straszenia dzieci w procesie wychowania, „Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka” 2009, t. 8, nr 3, s. 77-86;
• M. Witas, Lęk separacyjny u dzieci (http://www.poradniamielec.pl/wp-content/uploads/2018/02/Lek-separacyjny-u-dzieci.pdf - dostęp 28.07.2022).