Dyslalia

Terminem dyslalii określa się wady wymowy, które grupowane są pod względem objawów nieprawidłowo realizowanych głosek.

W terminologii polskiej dyslalia zwana jest specyficznym zaburzeniem artykulacji. W kolejnych, międzynarodowych edycjach klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych ICD oraz zaburzeń Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, dokonywano zmian w nazewnictwie poszczególnych zaburzeń rozwoju, w tym również tej dotyczącej wad wymowy.

W ten sposób nazwami stosowanymi w specjalistycznej literaturze są:

• zaburzenia fonologiczne (kod 315.39); DSM IV/TR
• zaburzenia tworzenia dźwięków mowy (kod 315.33); DSM 5
• specyficzne zaburzenia artykulacji (kod F80.0); ICD-10
• rozwojowe zaburzenie brzmienia mowy (kod 6A01.0) obejmujące zaburzenia artykulacji; ICD-11

Dyslalii, jako zwykłej wady wymowy, nie wiąże się z zaburzeniami neurologicznymi, wadliwymi mechanizmami mowy, zaburzeniami w sferze czuciowej czy upośledzeniem umysłowym.

Specyficzne zaburzenia mowy i języka charakteryzują się brakiem realizacji prawidłowych wzorców umiejętności językowych – już od wczesnych stadiów rozwoju.

Dyslalia u dzieci może pociągać za sobą inne trudności:

• trudności w nauce czytania i pisania (dysleksja);
• trudności ortograficzne;
• trudności w kontaktach rówieśniczych.

W celu wyodrębnienia wadliwego wymawiania poszczególnych głosek stosuje się różne kryteria: ilościowe, jakościowe, stopnia nasilenia objawów, etiologiczne i dodatkowe (rozszerzone o interpretację autorów doniesień źródłowych, dodatkowo dzielące kryterium objawowe). 

Dyslalia jest odstępstwem od prawidłowości występującej w procesie nadawania mowy. Cechuje się różnorodnym przebiegiem – od prostej wady kwalifikowanej do lekkiej korekty, do znacznych trudności w wymowie poszczególnych głosek. Wśród najczęściej spotykanych wad wymowy wyróżniamy:

I. Sygmatyzm – seplenienie, szeplenienie, siepienienie (gr. Sigmatismus): cechuje się nieprawidłową artykulacją spółgłosek dentalizowanych tj.: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź;

Najczęściej spotykaną formą seplenienia jest wymowa interdentalna, czyli międzyzębowa. Charakteryzuje się ona nieprawidłową pozycją języka, który w trakcie wypowiadania kilku lub wszystkich głosek dentalizowanych wysuwa się między zęby.
W obrębie sygmatyzmu często są też spotykane wymowy boczne i przezębowe.

II. Kappacyzm, kekanie (gr. Kappacismus): wady te dotyczą nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych „k” i/lub „g”. W ich wymowie dochodzi do substytucji odpowiednio „k” na „t” oraz „g” na „d”;

III. Lambdacyzm, lelanie (gr. Lambdacismus):

• wada dotyczy nieprawidłowej realizacji głoski „l”;
• w tej grupie wad wymowy wyróżnia się dodatkowo lambdacyzm właściwy, paralambdacyzm i mogilambdacyzm;
• lambdacyzm właściwy, w tym m.in. „l” międzyzębowe;
• paralambdacyzm – zamiana głoski „l” na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo np. „j”;
• mogilambdacyzm – brak głoski „l: w systemie fonetycznym np. „las” wypowiadane jako „as’;

IV. Rotacyzm, reranie (gr. Rhotacismus):

• w typologii wady występują trudności w realizacji głoski „r” poprzez deformację, zastępowanie lub nieprawidłowe wymawianie;
• deformacja słyszalna jest jako inne dźwięki, niewystępujące w systemie fonetycznym danego języka (nieprawidłowe wymawianie głoski, np. wargowo, tylnojęzykowo, gardłowo tzw. francuskie „r”).

Wśród powyższych wad wymowy możemy mieć do czynienia z deformacjami głosek, czyli ich zniekształconą realizacją, z substytucjami- czyli z zamienianiem trudnych do wypowiedzenia dźwięków mowy na łatwiejsze (np. „sz” zamieniane na „s”) lub z elizjami- całkowitym pomijaniem trudnej głoski w wymowie.

Rodzaj występującego zaburzenia mowy determinowany jest liczbą nieprawidłowo realizowanych głosek. W ten sposób wyróżniana jest:

• dyslalia jednoraka – wadliwa realizacja jednej głoski;
• dyslalia wieloraka – wadliwa realizacja dwóch lub więcej głosek;
• dyslalia całkowita;
• dyslalia izolowana;
• dyslalia częściowa;
• dyslalia uogólniona.

Pod względem liczby nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski, wyróżniana jest:

• dyslalia prosta

• dyslalia złożona 

W kryterium ilościowym wad wymowy wyróżnia się również liczbę zaburzonych sfer artykulacyjnych:

• dyslalia monomorficzna (wadliwa wymowa w obrębie jednej strefy artykulacyjnej);
• dyslalia polimorficzna (wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych).

Wyodrębnione kryteria jakościowe wad wymowy, kategoryzują rodzaj dyslalii pod względem:

I. Nieprawidłowo realizowanej głoski:

• mogilalia;
• paralalia;
• dyslalia właściwa.

II. Objawu lub nazwy zaburzonej w wyniku wady głoski lub szeregu głosek:

• seplenienie (sygmatyzm);
• kappacyzm;
• lambdacyzm;
• reranie;
• gammacyzm; 
• betacyzm;
• nosowanie (mowa nosowa, rynolalia, rynizm).

Pod względem stopnia nasilenia objawów wad wymowy, dyslalia dzielona jest na:

1. Dyslalię uporczywą (trwałą);
2. Dyslalię nieuporczywą (nietrwałą);
3. Dyslalię stałą;
4. Dyslalię konsekwentną;
5. Dyslalię niekonsekwentną.

Kryterium obejmuje:

• dyslalię obwodową, mechaniczną, peryferyjną;
• dyslalię centralną:

- ośrodkową;

- motoryczną;

- sensoryczną;

• środowiskową;
• asocjacyjną;
• audiogenną;
• sprzężoną.

Istnieje kilka przyczyn powstawania dyslalii. Wśród nich wyróżnia się m.in.:

• wady wymowy związane z ankyloglosją (czyli skróceniem wędzidełka języka);
• skrócone wędzidełko języka;
• nieprawidłowy przyczep, anomalia języka (w tym częściowe lub całkowite przytwierdzenie języka do dna jamy ustnej;
• niska sprawność narządu artykulacyjnego;
• wada zgryzu;
• wady uzębienia (w tym diastemy);
• nieprawidłowa budowa narządu słuchu, niedosłuch;
• przerost migdałków podniebiennych;
• uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego;
• niepoprawne wzorce najbliższego otoczenia (rodzic-dziecko, używanie zdrobnień, zmiękczeń, zbyt szybkie tempo mowy, wada wymowy u osób najbliższych);
• rozszczep podniebienia lub wargi;
• makroglosja;
• przewlekłe choroby górnych dróg oddechowych;
• alergie;
• parafunkcje (zbyt długie stosowanie smoczka, ssanie palca, itp.);
• zaburzenia czynności prymarnych (oddychanie, ssanie, gryzienie, żucie, połykanie).

Według norm wiekowych rozwoju mowy określa się, że:

• 3-latek powinien wymawiać wszystkie samogłoski i większość spółgłosek: 

a, ą, b, b’, ć, d, dź, e, ę, f, f’, g, g’, h, h’, i, j, k, k’, l, l’, ł, m, m’, n, ń, o, p, p’, ś, t, u, w, w’, y, ź;

• 4-latek powinien wymawiać głoski: 

c, dz, s, z;

• 5-latek powinien wymawiać głoski: 

cz, dż, r, sz, ż;

• 6-latek może jeszcze upraszczać grupy spółgłoskowe;
• 7-latek ma opanowaną technikę mówienia oraz utrwaloną poprawną wymowę głosek.

Należy pamiętać, że każde dziecko rozwija się we własnym tempie i nie każda, potencjalna wada mowy musi świadczyć o dyslalii lub innym poważnym problemie. Każde podejrzenie warto jednak skonsultować z logopedą.

Leczenie dyslalii polega w pierwszej kolejności na wyeliminowaniu fizycznej przyczyny trudności w wymowie (jeżeli występują). Kolejnym krokiem powinna być terapia u logopedy, w trakcie której specjalista dobiera odpowiednie ćwiczenia i przeprowadza je z Pacjentem.

Rodzaj ćwiczeń korekcyjnych na dyslalię zależy od jej rodzaju, a także stopnia nasilenia problemu. W każdym wypadku najważniejsza jest regularność, dlatego specjalista często zaleca kontynuowanie ćwiczeń w domu.

Źródła:

• A. Banaszkiewicz, DYSLALIA (różne rodzaje), w Encyklopedia Logopedii (https://www.komlogo.pl/index.php/encyklopedia/116-d/561-dyslalia-rozne-rodzaje?highlight=WyJkeXNsYWxpYSJd - dostęp 25.07.2022);
• L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966;
• Zarząd Główny Polskiego Związku Logopedów, „Logopeda” 2008, nr 1(6);
• K. Węsierska (red.), A. Podstolec (red.), W świecie logopedii, t.2: Studia przypadków, Katowice 2014.