Terminem dyslalii określa się wady wymowy, które grupowane są pod względem objawów nieprawidłowo realizowanych głosek.
W terminologii polskiej dyslalia zwana jest specyficznym zaburzeniem artykulacji. W kolejnych, międzynarodowych edycjach klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych ICD oraz zaburzeń Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, dokonywano zmian w nazewnictwie poszczególnych zaburzeń rozwoju, w tym również tej dotyczącej wad wymowy.
W ten sposób nazwami stosowanymi w specjalistycznej literaturze są:
- zaburzenia fonologiczne (kod 315.39); DSM IV/TR
- zaburzenia tworzenia dźwięków mowy (kod 315.33); DSM 5
- specyficzne zaburzenia artykulacji (kod F80.0); ICD-10
- rozwojowe zaburzenie brzmienia mowy (kod 6A01.0) obejmujące zaburzenia artykulacji; ICD-11
Dyslalii, jako zwykłej wady wymowy, nie wiąże się z zaburzeniami neurologicznymi, wadliwymi mechanizmami mowy, zaburzeniami w sferze czuciowej czy upośledzeniem umysłowym.
Specyficzne zaburzenia mowy i języka charakteryzują się brakiem realizacji prawidłowych wzorców umiejętności językowych – już od wczesnych stadiów rozwoju.
Dyslalia u dzieci może pociągać za sobą inne trudności:
- trudności w nauce czytania i pisania (dysleksja);
- trudności ortograficzne;
- trudności w kontaktach rówieśniczych.
W celu wyodrębnienia wadliwego wymawiania poszczególnych głosek stosuje się różne kryteria: ilościowe, jakościowe, stopnia nasilenia objawów, etiologiczne i dodatkowe (rozszerzone o interpretację autorów doniesień źródłowych, dodatkowo dzielące kryterium objawowe).
Dyslalia jest odstępstwem od prawidłowości występującej w procesie nadawania mowy. Cechuje się różnorodnym przebiegiem – od prostej wady kwalifikowanej do lekkiej korekty, do znacznych trudności w wymowie poszczególnych głosek. Wśród najczęściej spotykanych wad wymowy wyróżniamy:
I. Sygmatyzm – seplenienie, szeplenienie, siepienienie (gr. Sigmatismus): cechuje się nieprawidłową artykulacją spółgłosek dentalizowanych tj.: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź;
Najczęściej spotykaną formą seplenienia jest wymowa interdentalna, czyli międzyzębowa. Charakteryzuje się ona nieprawidłową pozycją języka, który w trakcie wypowiadania kilku lub wszystkich głosek dentalizowanych wysuwa się między zęby.
W obrębie sygmatyzmu często są też spotykane wymowy boczne i przezębowe.
II. Kappacyzm, kekanie (gr. Kappacismus): wady te dotyczą nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych „k” i/lub „g”. W ich wymowie dochodzi do substytucji odpowiednio „k” na „t” oraz „g” na „d”;
III. Lambdacyzm, lelanie (gr. Lambdacismus):
- wada dotyczy nieprawidłowej realizacji głoski „l”;
- w tej grupie wad wymowy wyróżnia się dodatkowo lambdacyzm właściwy, paralambdacyzm i mogilambdacyzm;
- lambdacyzm właściwy, w tym m.in. „l” międzyzębowe;
- paralambdacyzm – zamiana głoski „l” na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo np. „j”;
- mogilambdacyzm – brak głoski „l: w systemie fonetycznym np. „las” wypowiadane jako „as’;
IV. Rotacyzm, reranie (gr. Rhotacismus):
- w typologii wady występują trudności w realizacji głoski „r” poprzez deformację, zastępowanie lub nieprawidłowe wymawianie;
- deformacja słyszalna jest jako inne dźwięki, niewystępujące w systemie fonetycznym danego języka (nieprawidłowe wymawianie głoski, np. wargowo, tylnojęzykowo, gardłowo tzw. francuskie „r”).
Wśród powyższych wad wymowy możemy mieć do czynienia z deformacjami głosek, czyli ich zniekształconą realizacją, z substytucjami- czyli z zamienianiem trudnych do wypowiedzenia dźwięków mowy na łatwiejsze (np. „sz” zamieniane na „s”) lub z elizjami- całkowitym pomijaniem trudnej głoski w wymowie.
Rodzaj występującego zaburzenia mowy determinowany jest liczbą nieprawidłowo realizowanych głosek. W ten sposób wyróżniana jest:
- dyslalia jednoraka – wadliwa realizacja jednej głoski;
- dyslalia wieloraka – wadliwa realizacja dwóch lub więcej głosek;
- dyslalia całkowita;
- dyslalia izolowana;
- dyslalia częściowa;
- dyslalia uogólniona.
Pod względem liczby nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski, wyróżniana jest:
- dyslalia prosta;
- dyslalia złożona.
W kryterium ilościowym wad wymowy wyróżnia się również liczbę zaburzonych sfer artykulacyjnych:
- dyslalia monomorficzna (wadliwa wymowa w obrębie jednej strefy artykulacyjnej);
- dyslalia polimorficzna (wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych).
Wyodrębnione kryteria jakościowe wad wymowy, kategoryzują rodzaj dyslalii pod względem:
I. Nieprawidłowo realizowanej głoski:
- mogilalia;
- paralalia;
- dyslalia właściwa.
II. Objawu lub nazwy zaburzonej w wyniku wady głoski lub szeregu głosek:
- seplenienie (sygmatyzm);
- kappacyzm;
- lambdacyzm;
- reranie;
- gammacyzm;
- betacyzm;
- nosowanie (mowa nosowa, rynolalia, rynizm).
Pod względem stopnia nasilenia objawów wad wymowy, dyslalia dzielona jest na:
- Dyslalię uporczywą (trwałą);
- Dyslalię nieuporczywą (nietrwałą);
- Dyslalię stałą;
- Dyslalię konsekwentną;
- Dyslalię niekonsekwentną.
Istnieje kilka przyczyn powstawania dyslalii. Wśród nich wyróżnia się m.in.:
- wady wymowy związane z ankyloglosją (czyli skróceniem wędzidełka języka);
- skrócone wędzidełko języka;
- nieprawidłowy przyczep, anomalia języka (w tym częściowe lub całkowite przytwierdzenie języka do dna jamy ustnej;
- niska sprawność narządu artykulacyjnego;
- wada zgryzu;
- wady uzębienia (w tym diastemy);
- nieprawidłowa budowa narządu słuchu, niedosłuch;
- przerost migdałków podniebiennych;
- uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego;
- niepoprawne wzorce najbliższego otoczenia (rodzic-dziecko, używanie zdrobnień, zmiękczeń, zbyt szybkie tempo mowy, wada wymowy u osób najbliższych);
- rozszczep podniebienia lub wargi;
- makroglosja;
- przewlekłe choroby górnych dróg oddechowych;
- alergie;
- parafunkcje (zbyt długie stosowanie smoczka, ssanie palca, itp.);
- zaburzenia czynności prymarnych (oddychanie, ssanie, gryzienie, żucie, połykanie).
Według norm wiekowych rozwoju mowy określa się, że:
- 3-latek powinien wymawiać wszystkie samogłoski i większość spółgłosek:
- a, ą, b, b’, ć, d, dź, e, ę, f, f’, g, g’, h, h’, i, j, k, k’, l, l’, ł, m, m’, n, ń, o, p, p’, ś, t, u, w, w’, y, ź;
- 4-latek powinien wymawiać głoski:
- 5-latek powinien wymawiać głoski:
- 6-latek może jeszcze upraszczać grupy spółgłoskowe;
- 7-latek ma opanowaną technikę mówienia oraz utrwaloną poprawną wymowę głosek.
Należy pamiętać, że każde dziecko rozwija się we własnym tempie i nie każda, potencjalna wada mowy musi świadczyć o dyslalii lub innym poważnym problemie. Każde podejrzenie warto jednak skonsultować z logopedą.
Leczenie dyslalii polega w pierwszej kolejności na wyeliminowaniu fizycznej przyczyny trudności w wymowie (jeżeli występują). Kolejnym krokiem powinna być terapia u logopedy, w trakcie której specjalista dobiera odpowiednie ćwiczenia i przeprowadza je z Pacjentem.
Rodzaj ćwiczeń korekcyjnych na dyslalię zależy od jej rodzaju, a także stopnia nasilenia problemu. W każdym wypadku najważniejsza jest regularność, dlatego specjalista często zaleca kontynuowanie ćwiczeń w domu.
