Agresja u dzieci. Jak rozpoznać przyczynę zachowań agresywnych?

Agresja to zachowanie, które występuje i u dzieci, i u dorosłych. W ten sposób organizm próbuje rozładować nagromadzone emocje, z którymi w żaden inny sposób nie może sobie poradzić. Zachowywać się agresywnie to znaczy stosować przemoc, popychać, ale także atakować słownie - np. przezywać. Do wybuchu agresji może dojść z bardzo błahego powodu, co z kolei rodzi frustrację rodzica. 

Agresja nie jest przejawem siły, ale bezradności - dziecko nie wie, jak radzić sobie z emocjami, a agresywne zachowania są próbą rozładowania, co jednocześnie pokazuje, jak bezradne jest dziecko. Do agresji dochodzi najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym, przy czym to rolą rodzica będzie tutaj nauka wyrażania emocji w pozytywny sposób. 

Dziecko jest agresywne wtedy, kiedy towarzyszą mu uczucia takie, jak złość, smutek, zmęczenie, chociaż przyczyny mogą być też inne, w zależności od wieku. Czasami przyczyny agresywnego zachowania wynikają z tego, że dziecko bierze przykład z osób dorosłych, z domu. Wtedy zainterweniować powinny najlepiej osoby pracujące z dzieckiem w placówce (przedszkolu, szkole). 

Często mamy do czynienia z wybuchem złości, który objawia się w sposób znany nam z obrazków - dziecko zaczyna krzyczeć, bić, gryźć i kopać bliską osobę (koleżankę, kolegę, mamę, opiekuna), płacząc przy tym.

Powodów niewłaściwego zachowania może być wiele - zabranie zabawki, niechęć do kupienia słodyczy, informacja o końcu zabawy i pójściu do domu. Róże przyczyny, ale mamy do czynienia z jedną wspólną cechą - dziecko odczuwa złość i smutek, a że nie umie nazwać swoich emocji i ich rozładować inaczej, to zaczyna przejawiać agresję. Takie zachowanie dziecka nie jest zaskakujące, ale pokazuje, że należy nauczyć je odpowiedniego zachowania i rozładowania emocji. Jak? Najlepiej poprzez zabawę, tłumaczenie, czytanie książek. 

Negatywne zachowania u dzieci nie wynikają ze złośliwości czy chęci skrzywdzenia kogoś lub wyrządzenia szkód. Niszczenie przedmiotów, uderzanie kolegów czy rodziców, gryzienie, rzucanie przedmiotami są przejawem negatywnych emocji, które pociecha przeżywa. U dzieci w wieku szkolnym agresja również jest przejawem bezradności i poniekąd wołaniem o pomoc. 

Agresja u dziecka w wieku 3-4 lat jest naturalnym przejawem emocji. W tej sytuacji należy nauczyć dziecko, że nie wolno zachowywać się w ten sposób. Przemoc nie była wycelowana w zrobienie komuś specjalnie krzywdy, ale raczej jej  celem było zwrócenie na siebie uwagi lub właśnie - aby dać ujść emocjom. 

Rodzic w sytuacji, kiedy dziecko jest agresywne powinien zachować spokój, jednocześnie wydając krótkie komunikaty - maluch nie zrozumie żadnych tłumaczeń pod wpływem emocji. Najlepiej powstrzymać dziecko przed agresją wobec innych dzieci np. przytrzymując rączki lub zabierając malucha na bezpieczną odległość. Dopiero gdy dziecko się uspokoi należy wytłumaczyć mu, dlaczego nie wolno bić innych. W momencie agresji powiedz tylko krótko: "Tak nie wolno". 

Pamiętaj - dziecko nie robi nikomu na złość, a zachowania agresywne czy histeria są objawem bezradności.

U dzieci w wieku szkolnym agresja może być również spowodowana nadmiernymi emocjami, zwłaszcza złością, i nieumiejętnym ich rozładowaniem. Poza tym, dziecko może odczuwać ogromną presję ze strony rodziców, którzy wysoko postawili poprzeczkę i mają wygórowane wymagania. Szkoła staje się wtedy miejscem bardzo stresującym i łatwo o spięcie z rówieśnikami, którzy nie przejmują się "byciem najlepszym". Rodzice mogą także przyczynić się do występowania zachowań agresywnych wyręczając dziecko we wszystkim i nie pozwalając mu na samodzielność. 

Zachowania agresywne u dzieci w szkołach mogą mieć także związek z niskim poczuciem własnej wartości, brakiem akceptacji przez grupę, problemami z nauką, niepowodzeniami na różnych płaszczyznach. Dzieci w wieku szkolnym odczuwają niezadowolenie z siebie, widzą, kiedy rodzic czy nauczyciel nie jest z ich postępów zadowolony i czują wtedy złość i frustrację. Każde zachowanie agresywne u dziecka warto przeanalizować i zastanowić się, czy dziecko próbuje w ten sposób wyrazić złość, niezadowolenie, smutek.

Dziecko może stać się agresywne np. na początku pierwszej klasy, kiedy przechodzi z przedszkola do szkoły i musi odnaleźć się w nowym otoczeniu. Ponieważ nie radzi sobie dobrze - staje się agresywne.

Zachowania agresywne może wywołać model wychowawczy niektórych rodziców - ustępowanie dziecku we wszystkim, wywieranie presji, stawianie nierealnych wymagań, nadmiar zajęć dodatkowych. Bardzo często zachowania agresywne pojawiają się w wyniku odebrania dziecku tabletu lub telefonu, co może świadczyć o zbyt długim czasie spędzanym przed ekranem i rozwijającym się uzależnieniu (czyt. więcej o uzależnieniu od smartfona). Agresja u dzieci występuje w tak wielu sytuacjach, że ciężko wyliczyć je wszystkie - należy za to pamiętać, by radzić sobie z agresją poprzez spokój. Dziecko uczy się od rodziców i jeśli widzi, że ich atak złości nie wywołuje na nich wrażenia, nie stosuje tego jako sposobu wymuszania (dotyczy to zwłaszcza młodszych dzieci). Wtedy też rodzic ma gwarancję, że atak złości jest spowodowany własnymi emocjami malucha, z którymi sobie nie radzi. 

Agresja u dzieci jest zjawiskiem, które pojawia się dość często. Reakcja powinna być uzależniona od okoliczności i wieku dziecka. Maluchom w wieku 2-4 lata należy pomóc nazwać emocje, pokazać jak sobie z nimi radzić, ale trzeba mieć na uwadze, że zachowania "trudne" są naturalnym etapem rozwoju dziecka, a nie działaniem mającym na celu wyrządzenie komuś lub czemuś krzywdy. Jeśli dziecko uderzyło cię w miejscu publicznym, sklepie, w domu czy w żłobkowej szatni zawsze zachowaj się tak samo - spokojnie powiedz, że tak się nie robi. Zapytaj także o powód: czy jest to złość, że zostawiasz dziecko w placówce? A może frustracja, że nie kupisz mu zabawki? Agresja może mieć różne przyczyny, które dla dorosłych będą błahe, a dla dziecka będą miały wysoką rangę. Złość u dziecka może mieć także podłoże w zaburzeniach rozwojowych i tym, że dziecko odstaje od rówieśników, przy czym agrsja jest próbą zwrócenia na siebie uwagi.

Reakcja na agresję powinna być zawsze spokojna, ale jednocześnie stanowcza. Należy zapewnić bezpieczeństwo dziecku, innym dzieciom, sobie - jeśli jest to konieczne odejść z maluchem w inne miejsce. Małe dziecko nie rozumie, że nie może bić kogoś - jest złe, a że nie umie nazwać swoich emocji, to jest to sposób radzenia sobie ze złością.

Kiedy dziecko się uspokoi porozmawiajcie. Zapytaj go o emocje, o to co czuło - spróbujcie razem nazywać swoje emocje i zastanowić się, w jaki sposób sygnalizować je otoczeniu - np. poprzez poproszenie o zabawkę czy powiedzenie, że czegoś nie chce.

U starszych dzieci może pojawiać się agresja fizyczna, ale i werbalna - dzieci w przedszkolu na ogół jeszcze nie przezywają się i nie obmawiają, ale w pierwszych klasach szkoły podstawowej takie zachowania mogą się pojawić. To już nie sytuacja, kiedy dziecko bije rodzica czy opiekunkę (chociaż i takie sytuacje w tym wieku mogą się jeszcze zdarzać), ale agresja w przypadku dzieci szkolnych jest wycelowana na ogół w rówieśników, w inne dzieci.

Agresywne dzieci nie są lubiane w klasie, w wyniku czego czują się odrzucone przez grupę, a ich agresja nie wynika już tylko ze złości, z emocji czy odczuwanej presji, ale także jest próbą zwrócenia na siebie uwagi. Jak pomóc dziecku w takiej sytuacji? Przede wszystkim warto skonsultować się z psychologiem dziecięcym - na pierwszą wizytę rodzic przychodzi sam i opisuje problem, dopiero na drugą przychodzi razem z dzieckiem. Wizyta u psychologa pomoże ocenić stan psychiczny dziecka i rodzica oraz ustalić przyczynę agresji. Jeśli dziecko w wieku szkolnym nie potrafi sobie poradzić z presją, to rodzic musi pracować nad sobą i zmienić podejście. Jeśli problemem są emocje, należy nauczyć dziecko konstruktywnego wyrażania złości. Jeśli agresja wynika z niezaspokojonych potrzeb (np. akceptacji), to należy pracować nad tym - niezbędna może okazać się terapia, prowadzona zgodnie z potrzebami twojego dziecka. 

Dziecko może przejawiać zachowania agresywne na każdym etapie rozwoju. Rodziców powinna zaniepokić zwłaszcza agresja, która pojawia się nagle, na pozór bez przyczyny. Jeśli dziecko nagle zaczyna zachowywać się dziwnie, to warto poszukać pomocy specjalisty, aby szybko zdiagnozować problem.

Źródła:

•  Hurlock E. i wsp., Rozwój Dziecka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961, s. 406;
• Mazur J., Co Robić, Gdy Dziecko Gryzie i Bije. 7 Ważnych Wskazówek Wychowanie i Edukacja 2018 – Blog o Dzieciach, Dla Rodziców. Świat Rodziców, 5 Jan. 2018, 
• Józefacka-Szram N., Podstawy Regulacji Emocji i Funkcjonowania Społecznego Dzieci w Okresie Od 0. Do 3. Roku Życia. Types of Parents' Involvement in Early Childhood Development, Gazeta Psychiatria i Neurologia Kliniczna [dostęp 25.10.2023];
• Juul J., Syska D., Agresja - Nowe Tabu?: Dlaczego Jest Potrzebna Nam i Naszym Dzieciom?”, Wydawnictwo MiND, 2013, s. 31.