Temperament w myśl psychologii jest zespołem cech osobowości. Ujawniają się one już u bardzo małego dziecka – na ogół w pierwszym roku życia.
Jakie są typy temperamentu i jak je rozpoznać? Czy temperament można zmienić? Jak wpływa na kształtowanie się osobowości? Na te pytania próbował odpowiedzieć już Hipokrates w V wieku p. n. e., a jego badania udoskonalano przez wieki.
Spis treści
Temperament to zespół cech osobowości, który jest uwarunkowany genetycznie. Już w starożytności zauważono, że pewne cechy są dla osób stałe i co więcej – determinują narażenie na różne zaburzenia. Do dziś w psychologii używane są cztery podstawowe typy temperamentu (sangwinik, choleryk, flegmatyk i melancholik), które wyróżnił Hipokrates. Uważał on, że w zależności od dominujących w organizmie „soków” każdy z nas ma inny temperament. Już w starożytności przypisywano także skłonności do różnych chorób w zależności właśnie od temperamentu.
Temperament jest pojęciem węższym niż osobowość, w skład której wchodzą zjawiska psychiczne, ukształtowane pod wpływem środowiska, doświadczeń i czasu. Jednak temperament odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu się osobowości. We wczesnym dzieciństwie temperament wpływa na przystosowanie się do środowiska, a na kolejnych etapach życia wpływa na kształtowanie się cech osobowości (charakteru).
Jaki jest więc temperament? Co o nim wiemy? Przede wszystkim:
Co ciekawe temperament mają nie tylko ludzie, ale można o nim mówić także w odniesieniu do zwierząt.
Hipokrates w V wieku p.n.e. opisał zdrowie jako stan zależny od „soków” organizmu: krwi, flegmy, żółci czarnej i żółtej. Następnie Galen, nadworny lekarz Marka Aureliusza, rozwinął typologię temperamentu i powiązał ją z określonymi sposobami zachowań. W ten sposób powstały popularne rodzaje temperamentu według Hipokratesa:
Próby określenia temperamentu i jego wpływu na życie nie zakończyły się w starożytności. Kolejnym badaczem, który wniósł bardzo wiele do rozumienia temperamentu, był Iwan Pawłow. Postawił on hipotezę, że każdym zachowaniem kieruje układ nerwowy. Badacz, w trakcie pracy nad odruchami warunkowymi, zaobserwował, że przy odruchach istnieją różnice indywidualne (np. przy prędkości powstawania odruchu lub jego dokładności). Za różnice, jego zdaniem, odpowiadał właśnie układ nerwowy – tzw. zasada nerwizmu. Do czynników zależnych od układu nerwowego zaliczył:
Dlaczego jest to ważne w kontekście temperamentu? Otóż odpowiednie kombinacje przytoczonych powyżej czynników tworzą typy układu nerwowego uważane za fizjologiczne odpowiedniki temperamentu. A więc:
Iwan Pawłow pokazał, że temperament znajduje swoje odzwierciedlenie w neurofizjologii człowieka.
Według polskiego psychologa, Jana Strelaua, temperament jest zespołem względnie stałych czasowo cech osobowości. Cechy te manifestują się w zachowaniu i ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie. Według jego teorii temperament działa na dwóch poziomach:
Koncepcja temperamentu w ujęciu Jana Strelaua nazywana jest „Regulacyjną teorią temperamentu”, w skrócie RTT. Uważana jest za kontynuację badań Pawłowa.
Pewne cechy temperamentu, takie jak aktywność czy reaktywność emocjonalna, ujawniają się już w okresie niemowlęcym. W miarę dorastania widoczne są kolejne cechy temperamentu, takie jak np. wytrzymałość. Cechy charakteru mają wpływ na adaptację w grupie rówieśniczej, relacje z rodzicami czy nauczycielami. Temperament ma każdy i są to cechy uwarunkowane genetycznie, przy czym rodzaje temperamentu są niezależne od miejsca zamieszkania, języka, itp.
Określając temperament dziecka, należy zwrócić uwagę na różne cechy – opisywał je w swoich pracach wspomniany już Jan Strelau. Patrząc na zachowania malucha, możemy odnieść je do poszczególnych cech, a więc:
Na podstawie nasilenia powyższych cech można mówić o rodzaju temperamentu u dziecka. Wyróżnia się trzy główne typy temperamentu, przy czym warto pamiętać, że są jeszcze typy mieszane:
Nad teorią różnych typów temperamentów u dzieci pracowali psychiatrzy Alexander Thomas i Stella Chess w 1956 r. Przebadali oni 133 niemowlęta i obserwowali je przez następne 25 lat. Z ich badań wynika, że już w pierwszych tygodniach życia dzieci reagowały inaczej na te same bodźce, przy czym nie dało się tego wytłumaczyć metodami wychowawczymi rodziców. Dlatego wyróżnili oni trzy typy temperamentu, które miały odpowiadać zachowaniom dzieci.
Swój udział w badaniach nad temperamentem u dziecka miała także badaczka Mary Rothbart. Stworzyła ona Rozwojowy Model Temperamentu, gdzie zdefiniowała go, jako biologicznie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji. Reaktywność to nic innego jak pobudliwość fizjologiczna i behawioralna, którą można opisać za pomocą czasu reakcji i wrażliwości na bodźce. Samoregulacja to z kolei procesy modyfikujące reaktywność. Zarówno reaktywność, jak i samoregulacja, wchodzą ciągle w interakcje, a w procesie rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy modyfikujący wpływ na reaktywność. W teorii temperamentu Rothbart struktura temperamentu wzbogaca się wraz z wiekiem, a starsze dzieci uczą się dzięki temu kontrolować swoje zachowania.
Jeśli pojawiają się wątpliwości odnośnie tego, jakie cechy temperamentu mamy, to najlepiej udać się psychologa diagnosty. Dostępne są specjalne kwestionariusze, m.in. Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu FCZ-KT(R), opracowany przez Marię Cyniak-Cieciurę, Bogdana Zawadzkiego oraz Jana Strelaua. Kwestionariusz zajmuje na ogół 30 minut, ale nie ma ograniczenia czasu, w którym trzeba go wypełnić. Co więcej – badaniu powinny być poddawani dorośli oraz młodzież od 15. roku życia.
Innym kwestionariuszem stosowanym do badania temperamentu jest Kwestionariusz Temperamentu EAS, opracowany przez Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. Badane nim mogą być także dzieci, a przewidywany czas na wypełnienie kwestionariusza to 10 min.
Bardzo ważne jest, aby samodzielnie nie wykonywać i nie interpretować różnego rodzaju psychotestów dostępnych w sieci – nie zawsze mają one swoje odzwierciedlenie w badaniach naukowych. Ponadto doświadczony psycholog będzie umiał odnieść wyniki kwestionariusza do osoby i przeprowadzonego wcześniej wywiadu i dopiero wtedy udzielić obszernej odpowiedzi.
Temperament jest dziedziczony i względnie stały, ale charakter już taki stały nie jest. Nie pojawia się także we wczesnych fazach rozwoju. Charakter kształtowany jest na różnych etapach życia, a pełną formę przybiera dopiero w okresie dojrzewania. Charakter można stale modyfikować, zmieniać, a na jego ukształtowanie wpływa także środowisko i edukacja.
Charakter jest aspektem osobowości, obejmuje on temperament, ale dochodzą wypracowane nawyki społeczne, doświadczenia, interakcje z innymi ludźmi. Osobowość jest sumą charakteru (a więc temperamentu i nawyków) oraz zachowania. Osobowość jest czymś, co wyróżnia każdego z nas, jest charakterystyczna i niepowtarzalna, a przy tym względnie stała. Osobowość bywa także definiowana jako sposób reagowania na otaczające nas środowisko. Według modelu DISC wyróżnia się 4 główne typy osobowości:
Osobowość kształtowana jest przez całe życie, a największy wpływ na jej kształtowanie ma okres dzieciństwa i młodości. Formuje się poprzez bodźce z zewnątrz, własna aktywność, cechy wrodzone, doświadczenia, kontakty z innymi, pełnione role społeczne, wyjątkowe wydarzenia. W wyniku posiadanej osobowości człowiek przetwarza napływające informacje, tworząc obraz siebie samego i otaczającego świata. To z kolei warunkuje stałość zachowania.
Źródła: