Pica: czym jest zespół łaknienia spaczonego?

Pica jest zaburzeniem psychicznym, zaliczanym do zaburzeń odżywiania. Charakteryzuje się spożywaniem przez chorego substancji niejadalnych i nieodżywczych. Apetyt jest na tyle silny, że osobie chorej bardzo trudno go opanować. Pica jest nazywana także łaknieniem spaczonym lub zespołem spaczonego łaknienia.

Zespół pica może być samodzielnym zaburzeniem. Zdarza się też, że występuje wraz z innymi problemami lub pojawia się w przebiegu chorób – nie tylko psychicznych, ale również somatycznych. Wówczas traktowana jest jako jeden z objawów głównego rozpoznania.

Niekiedy pica jest definiowana jako niepohamowany apetyt również na rzeczy jadalne. Jednak zgodnie z Klasyfikacją Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5 spaczone łaknienie to przewlekłe spożywanie substancji niejadalnych i nieodżywczych, które nie jest akceptowane kulturowo i jest nieodpowiednie dla poziomu rozwoju danej jednostki. Zatem osoby, które nie mogą powstrzymać się od spożywania nadmiernych ilości jedzenia, powinny być diagnozowane w kierunku innych zaburzeń odżywiania.

Spaczone łaknienie zostało po raz pierwszy opisane już w czasach starożytnych. Dokonał tego Hipokrates. Aż do XX wieku była ona postrzegana jako objaw, a nie samodzielne zaburzenie. Należy zaznaczyć, że rozpoznanie łaknienia spaczonego nie może być postawione, jeżeli spożywanie niejadalnych i nieodżywczych rzeczy jest sankcjonowane kulturowo (zabraniają tego zarówno klasyfikacja ICD-10, jak i DSM-5). Istnieją kultury, w których takie postępowanie jest nieodłącznym elementem ceremonii religijnych lub tradycyjnych metod leczenia. Na przykład w Afryce spożywanie gliny jest powszechne, dlatego nie definiuje się go jako zespół pica.

Zespół pica swoją nazwę wziął od łacińskiego określenia sroki. Jest to ptak znany z kradzieży różnych przedmiotów, ale także z wszystkożerności.

Pica jest osobną jednostką nozologiczną. Wyróżnia ją zarówno Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, jak i Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5. Tym samym Pacjent może otrzymać szczegółową diagnozę.

W ICD-10 pica jest klasyfikowana osobno u dzieci i dorosłych. W pierwszym przypadku ma kod F98.3 – „Pica u niemowląt i dzieci”. Natomiast w przypadku osób po 18. roku życia używa się oznaczenia F50.8, które oznacza „Inne zaburzenia odżywiania”.

W DSM-5 pica znajduje się pod oznaczeniem 307.52. Tym samym jest zaklasyfikowana do zaburzeń jedzenia i odżywiania się. Nie rozróżnia się łaknienia spaczonego osobno dla dzieci i dorosłych. Oznacza to, że diagnoza odbywa się według takich samych kryteriów u Pacjentów w każdym wieku.

Częstość występowania spaczonego łaknienia nie została dokładnie określona. Szacuje się, że nawet 25–33% osób z tym problemem to małe dzieci. Kolejne miejsce zajmują ciężarne (20%). Często zaburzenie to obserwuje się u osób z niepełnosprawnością intelektualną, zaburzeniami rozwoju, zmagających się z trudnościami w nauce, zaburzeniami ze spektrum autyzmu, a także w niższych warstwach społecznych.

Oszacowanie rozpowszechnienia zaburzenia pica w ogólnej populacji jest trudne. Wiele osób niechętnie przyznaje się do odczuwania nieprawidłowego apetytu i spożywania niejadalnych rzeczy. Przeprowadzone do tej pory badania wskazują, że częstość występowania spaczonego łaknienia wśród grup ryzyka to 8–65%.

Z przeglądu różnych raportów epidemiologicznych wynika, że rozpowszechnienie geograficzne zaburzenia pica u ciężarnych przedstawia się następująco:

• Afryka – 44,8%;
• Ameryka Północna i Południowa – 23%;
• Eurazja – 17,5%.

Warto pamiętać, że pica może być zdiagnozowana dopiero po ukończeniu 2. roku życia. Na wcześniejszych etapach rozwoju zupełnie normalne jest wkładanie do buzi i połykanie różnych niejadalnych przedmiotów. Wynika to jednak z ciekawości, a nie z niepohamowanego apetytu.

Przez długi czas pica była diagnozowana tylko u dzieci. Jednak po zmianie klasyfikacji DSM-5 zaczęto stawiać to rozpoznanie również u osób dorosłych.

Do tej pory nie udało się ustalić, co jest przyczyną choroby pica. Badacze skłaniają się ku temu, że etiologia zaburzenia jest wieloczynnikowa. Ważną rolę odgrywają czynniki biologiczne, psychodynamiczne, psychospołeczne, socjoekonomiczne i kulturowe.

Jedną z teorii rozwoju zaburzenia są niedobory substancji odżywczych. Mowa szczególnie o zbyt niskim poziomie soli mineralnych, głównie cynku, żelaza i wapnia. Wskazuje się także na niedobór witamin – szczególnie z grupy B. Przemawia za tym fakt, że spaczone łaknienie często obserwuje się u osób niedożywionych oraz u kobiet w ciąży (które są szczególnie narażone na występowanie niedoborów).

Jednak nie wszyscy badacze są przekonani, że przyczyną piki jest niedobór żelaza. Wskazują na to badania substancji spożywanych przez osoby ze spaczonym łaknieniem. Nie wykazano w nich zwiększonej ilości tego pierwiastka. Dlatego uważa się, że na rozwój zaburzenia muszą mieć wpływ jeszcze inne czynniki.

Za czynniki ryzyka spaczonego łaknienia uważa się:

• anemię;
• ciążę;
• nadmierny, chroniczny stres;
• bycie zaniedbywanym;
• niezaspokojenie podstawowych potrzeb;
• niski status społeczno-ekonomiczny;
• niedobory żywieniowe;
• zaburzenia zdrowia psychicznego.

Pica może występować ze schizofrenią lub zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi. Spożywanie produktów niejadalnych bywa sposobem radzenie sobie z chorobą.

Objawem choroby jest spożywanie produktów niejadalnych i nieodżywczych. Osoba chora nie może powstrzymać apetytu, dlatego dąży za wszelką cenę do zjedzenia tego, na co ma ochotę. Nie zwraca przy tym uwagi na konsekwencje zdrowotne swojego postępowania (np. że zjedzenie ostrego przedmiotu może spowodować perforację przewodu pokarmowego). Obraz kliniczny łaknienia spaczonego nie jest jednorodny. Pacjenci mogą mieć apetyt na różne przedmioty. Dlatego wyróżnia się kilka rodzajów zaburzenia.

Rodzaje spaczonego łaknienia to m.in.:

• ksylofagia – spożywanie papieru lub produktów wykonanych z drewna;
• koprofagia – spożywanie kału;
• pagofagia – spożywanie lodu;
• amylofagia – spożywanie surowej skrobi (np. kukurydzianej);
• urofagia – spożywanie moczu;
• truchofagia – spożywanie włosów;
• hialofagia – spożywanie szkła;
• akufagia – spożywanie ostrych przedmiotów;
• geofagia – spożywanie gleby, piasku, gliny;
• emetofiagia – spożywanie wymiotów;
• ryzofagia – spożywanie surowego ryżu;
• litofagia – spożywanie kamieni;
• mukofagia – spożywanie wydzieliny z nosa;
• koniofagia – spożywanie kurzu;
• metalofagia – spożywanie przedmiotów wykonanych z metalu.

Osoba chora może spożywać różnego rodzaju przedmioty – m.in. ołówki, farby, rzeczy pokryte ołowiem, zapałki.

Zaobserwowanie objawów łaknienia spaczonego jest wskazaniem do konsultacji z lekarzem. Specjalista zleca testy laboratoryjne, w celu sprawdzenia, czy u Pacjenta nie występują niedobory substancji odżywczych. Konieczne są także badania potwierdzające lub wykluczające powikłania spożywania niejadalnych przedmiotów. Osoba chora powinna także odbyć konsultację z psychologiem lub psychiatrą.

Kryteria diagnostyczne spaczonego łaknienia pochodzą z klasyfikacji ICD-10. Zgodnie z nimi diagnoza stawiana jest, gdy:

1. Apetyt na niejadalne i nieodżywcze produkty jest utrwalony lub występuje przynajmniej dwukrotnie w ciągu tygodnia.
2. Apetyt na niejadalne i nieodżywcze produkty trwa co najmniej 1 miesiąc.
3. Osoba, u której występuje spaczone łaknienie, ma co najmniej 2 lata.
4. U Pacjenta nie zdiagnozowano innych zaburzeń psychicznych (w przeciwnym razie pica jest objawem, a nie zaburzeniem).
5. Jedzenie niejadalnych produktów nie jest związane z praktykami kulturowymi.

Kryteria diagnostyczne choroby pica zostały także opisane w klasyfikacji DSM-5. Zgodnie z nimi rozpoznanie jest stawiane, gdy:

1. Spożywanie niejadalnych produktów trwa od minimum 1 miesiąca.
2. Spożywanie niejadalnych produktów jest niewłaściwe dla danego wieku rozwojowego.
3. Spaczone łaknienie nie jest związane z praktykami rozpowszechnionymi w danym kręgu kulturowym.

W klasyfikacji DSM-5 zaznaczono także, że diagnozę stawia się, gdy pica występująca w przebiegu innego zaburzenia psychicznego lub stanu ogólnomedycznego jest wystarczająco poważna.

Leczenie zespołu pica zależy od przyczyny. Jeżeli spaczone łaknienie współwystępuje z niedoborem substancji odżywczych, konieczne jest jego uzupełnienie. Terapia obejmuje także łagodzenie powikłań spowodowanych spożywaniem niejadalnych (i często niebezpiecznych) przedmiotów.

U osób cierpiących na chorobę pica pomocna jest psychoterapia. Szczególnie gdy zaburzenie ma podłoże psychogenne. Najczęściej stosuje się terapię poznawczo-behawioralną. Zdarza się, że choremu podawane są leki na zlecenie psychiatry (np. inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny).

Pica znacznie utrudnia codzienne funkcjonowanie i może być przyczyną złego samopoczucia psychicznego osoby chorej. Dodatkowo niesie za sobą skutki somatyczne, które są niebezpieczne dla zdrowia lub życia. Dlatego tak ważne jest niezwłoczne rozpoczęcie leczenia spaczonego łaknienia.

Możliwe powikłania spaczonego łaknienia to m.in.:

• zaburzenia elektrolitowe;
• niedobory substancji odżywczych;
• niedrożność przewodu pokarmowego;
• wrzody żołądka;
• perforacje przewodu pokarmowego;
• zatrucia (np. ołowiem lub substancjami obecnymi w farbach);
• infekcje pasożytnicze (dotyczy to szczególnie tych osób, które spożywają glebę lub odchody);
• zaparcia;
• próchnica lub uszkodzenie zębów;
• otyłość;
• zaburzenia neurologiczne.

Jednak rokowania przy syndromie pica są dobre. U części osób zaburzenie jest łagodne i często ustępuje samoistnie. Zagrożenie wzrasta, gdy objawy utrzymują się długo lub Pacjent spożywa przedmioty niebezpieczne.

Pica często występuje u kobiet w czasie ciąży, co jest łączone z niedoborami substancji odżywczych i składników imineralnych – szczególnie żelaza. Zdarza się to zwłaszcza w ubogich krajach rozwijających się. W takim przypadku konieczne jest podjęcie odpowiedniego leczenia, ponieważ zaburzenie jest groźne nie tylko dla ciężarnej, ale także jej dziecka. Niektóre substancje obecne w spożywanych przedmiotach są bardzo szkodliwe dla rozwijającego się płodu. Możliwe powikłania to m.in.: opóźnienie rozwoju, niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia neurologiczne, wady rozwojowe.

Źródła:

• A. Michalska i in., Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się – subiektywny przegląd, „Psychiatria Polska” 2016, nr 50, s. 497–507;
• M. W. Mróz, E. Korek, Przegląd niespecyficznych zaburzeń odżywiania, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2020, t. 15, nr 1–2, s. 42–50;
• Y. A. Nasser, E. Muco, A. J. Alsaad, Pica (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532242/ – dostęp 19.10.2022).