Ortoreksja

Termin ortoreksja pochodzi od słów ortho (z gr. właściwy, prawidłowy) i orexis (z gr. pożądanie, apetyt). Nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja ortoreksji. Zaburzenia nie opisano w klasyfikacji chorób ICD-10/ICD-11 Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ani w manualu DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (APA).

Steven Bratman, który wprowadził pojęcie ortoreksja, zdefiniował ten problem jako „patologiczną fiksację na spożywaniu właściwej i zdrowej żywności”. Według Bratmana osoby dotknięte ON przesadnie koncentrują się na zdrowym jedzeniu (np. na jego jakości, składzie, wyglądzie czy sposobie przyrządzania) oraz restrykcyjnie unikają potraw, które uznają za szkodliwe. Nadmierne zaabsorbowanie dietą powoduje dyskomfort psychiczny i zakłóca codzienne funkcjonowanie chorych.

Do głównych objawów ortoreksji psychicznej zaliczane są:

• przesadnie trwała i intensywna dbałość o zdrowe odżywianie;
• rygorystyczne unikanie produktów spożywczych subiektywnie postrzeganych jako szkodliwie;
• nadmierne skupianie się na profilaktyce lub leczeniu chorób za pomocą jedzenia;
• przesadzone przekonania o prozdrowotnym działaniu poszczególnych produktów spożywczych;
• rytualne nastawienie do kupowania, przyrządzania i konsumowania pożywienia, niemożność odejścia od określonego schematu żywieniowego bez odczuwania skrajnego niepokoju;
• poświęcanie zbytniej uwagi diecie, co wywołuje dyskomfort psychicznym albo zakłóca codzienne funkcjonowanie i/lub negatywnie wpływa na rozwój dzieci (np. wskutek karmienia nieadekwatnego do ich wieku);
• deficyty składników odżywczych wynikające ze stosowania restrykcji żywieniowych;
• może występować zamierzona utrata wagi (niedowaga), ale troska Pacjenta o sylwetkę nie jest dominująca.

Częstość występowania ON w populacji ogólnej nie jest znana. Naukowcy nie są również zgodni, czy ortoreksję należy traktować jako unikalną jednostkę kliniczną, czy jako rodzaj już klasyfikowanych chorób. Wynika to z faktu, że ON ma wiele cech wspólnych z jadłowstrętem psychicznym (anoreksją) i zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym (ang. obsessive-compulsive disorder – OCD).

Zarówno w przypadku ortoreksji, jak i anoreksji występują rytuały żywieniowe, sztywne nawyki dotyczące posiłków, zaabsorbowanie jedzeniem, a także powiązanie samooceny z odżywianiem. Ponadto w obu zaburzeniach chorzy mogą postrzegać swoje objawy jako pożądane. Jednak wśród symptomów ON nie dominuje chęć utraty wagi czy bycia szczupłym. Ortorektycy – w odróżnieniu od osób z anoreksją – koncentrują się na jakości, a nie na ilości pożywienia.

Podobieństwa pomiędzy ortoreksją i zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym obejmują lęk, potrzebę sprawowania kontroli i perfekcjonizm. Mimo to Pacjenci z OCD – w przeciwieństwie do tych z ortoreksją – zwykle zgłaszają stres związany z kompulsywnym zachowaniem i pragnienie zmiany.

Zdaniem niektórych naukowców istnieją też zbieżności między ortoreksją i zaburzeniem ze spektrum autyzmu (ang. autism spectrum disorder – ASD) oraz psychozą.

Ortoreksja, mimo że dotyczy zdrowego odżywania, ma wpływ na obniżenie jakości życia osoby z tym zaburzeniem. Skutkuje też wieloma negatywnymi konsekwencjami psychologicznymi, społecznymi i fizycznymi.

Niepowodzenia w utrzymywaniu reżimu żywieniowego wywołują u osób z ON lęk, poczucie winy i przymus „oczyszczenia”. Prowadzi to do jeszcze większego zaostrzania restrykcji pokarmowych i stosowania głodówek.

Nadmierne zaabsorbowanie dietą może też zagrozić zdolności do funkcjonowania chorych w życiu codziennym i w społeczeństwie. Osoby dotknięte ON odmawiają np. jedzenia poza domem, izolując się od innych i popadając w konflikty dotyczące sposobu żywienia.

Pacjenci cierpiący na ortoreksję borykają się również z dolegliwościami somatycznymi, wynikającymi z niedoboru składników pokarmowych, wychudzenia czy niedożywienia. W literaturze przedmiotu opisywane są przypadki poważnych fizycznych następstw ON, łącznie z zagrażającym życiu wyniszczeniem organizmu, zwanym kacheksją.

Do typowych zachowań ortorektycznych należą:

• przesadne eliminowanie wysokoprzetworzonych produktów na rzecz tzw. superżywności;
• obsesyjne analizowanie list składników i etykiet produktów spożywczych;
• rezygnowanie z dużych grup pokarmów, mimo braku powodów medycznych, religijnych, kulturowych czy etycznych;
• kupowanie jedzenia tylko w sklepach ekologicznych albo ze zdrową żywnością (bez uzasadnionego powodu);
• częste wykazywanie niezadowolenia i zdenerwowania w trakcie zakupów spożywczych;
• spędzanie dużej ilości czasu na czytaniu artykułów poświęconych zdrowemu odżywianiu oraz na oraz na planowaniu posiłków kosztem innych aktywności;
• niełączenie niektórych produktów, jedzenie wybranych pokarmów tylko o ściśle określonych godzinach lub w sprecyzowanych odstępach czasu (jeżeli nie wynika to zew skazań medycznych);
• obsesyjne badanie „czystości”, ważenie, mierzenie i katalogowanie produktów żywnościowych;
• nietypowe przygotowywanie dań, np. rezygnacja z obróbki cieplnej;
• stałe opowiadanie o żywności i ryzykach z nią związanych;
• narzucanie innym własnych przekonań dotyczących diety, potępianie osób, które nie odżywiają się zdrowo;
• częste stosowanie głodówek i „postów oczyszczających”.

Dokładne przyczyny ortoreksji psychicznej pozostają nieznane. W dotychczasowych badaniach wykazano, że do zaburzenia predysponują m.in.:

• cechy obsesyjno-kompulsyjne;
• perfekcjonizm;
• nieprawidłowe postrzeganie swojego ciała;
• dążenie do szczupłości;
• historia zaburzeń odżywiania.

Skłonność do rozwoju ortoreksji obserwuje się zwłaszcza u sportowców, medyków, artystów czy dietetyków. Do grupy ryzyka zaliczani są też wegetarianie, osoby przestrzegające sztywnego planu żywienia czy poświęcające wiele czasu na przyrządzanie posiłków. Zwraca się też uwagę na wpływ mediów społecznościowych na ryzyko rozwoju ON. Potwierdzono go w badaniu użytkowniczek Instagrama zainteresowanych zdrowym odżywianiem.

Część naukowców akcentuje również rolę schorzeń somatycznych w powstawaniu ortoreksji. Osoby chorujące przewlekle wykazują bowiem zwiększone zainteresowanie zdrową dietą oraz strach przed postępem choroby czy jej nawrotem. Badania wykazały m.in. zwiększone ryzyko rozwoju skłonności ortorektycznych u kobiet z rakiem piersi czy u osób z cukrzycą typu 2.

Rozpoznanie ortoreksji psychicznej stawiane jest głównie na podstawie wywiadu z Pacjentem. Pomocne są także informacje uzyskane od jego bliskich. Przeprowadza się również badanie fizykalne i dodatkowe badania laboratoryjne.

Ponadto istnieje kilka testów, którymi specjaliści mogą się wspomagać w trakcie procesu diagnostycznego. Są to m.in.:

• kwestionariusz ORTO-15;
• test Bratmana (Bratman Orthorexia Test – BOT);
• kwestionariusz EHQ (Eating Habits Questionnaire);
• kwestionariusz DOS (Düsseldorf Orthorexia Scale).

Powyższe testy wykorzystuje się także w pracach badawczych dotyczących ortoreksji psychicznej.

W ortoreksji zalecane jest leczenie zespołowe – z udziałem dietetyka, psychoterapeuty i lekarza. Podstawę terapii powinna stanowić ocena niedoborów pokarmowych i wdrożenie racjonalnej diety, zbilansowanej celem ich wyrównania.

W pracy z Pacjentem zastosowanie znajduje wywiad motywujący czy terapia poznawczo-behawioralna. Farmakoterapia może obejmować leki przeciwpsychotyczne, przeciwmaniakalne i stabilizujące nastrój, np. olanzapinę. Wykazano też skuteczność połączenia psychoterapii z leczeniem preparatami zawierającymi fluoksetynę, sertralinę czy paroksetynę. Rolę w terapii ON odgrywa również edukacja żywieniowa oraz wsparcie Pacjenta przez najbliższych.

Leczenie ortoreksji prowadzi się zazwyczaj w warunkach ambulatoryjnych. Hospitalizacja jest zalecana tylko w przypadku znacznej utraty masy ciała czy niedożywienia. 

Źródła:

• M. W. Mróz, E. Korek, Przegląd niespecyficznych zaburzeń odżywiania, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2020, nr 15, t. 1–2, s. 42–50;
• J. Hyrnik, I. Zasada, I. Jelonek, K. M. Wilczyński, M. Janas-Kozik, Ortoreksja – aktualne ujęcie problemu. Przegląd badań, „Psychiatria Polska” 2021, nr 55(2), s. 405–420;
• M. Janas-Kozik, J. Zejda, M. Stochel, G. Brożek, A. Janas, I. Jelonek, Ortoreksja – nowe rozpoznanie?, „Psychiatria Polska” 2012, t. XLVI, nr 3, s. 441–450;
• M. Gortat, Ortoreksja jako zagrożenie dla zdrowia i psychospołecznego funkcjonowania człowieka, Lublin 2021 (rozprawa doktorska);
• J. R. Scarff, Orthorexia Nervosa: An Obsession With Healthy Eating, „Federal Practitioner” 2017, nr 34(6), s. 36–39.