Rozdwojenie jaźni (osobowość wieloraka)

Fachowe określenie zaburzenia osobowości mnogiej to tzw. dysocjacyjne zaburzenie tożsamości. Więc aby odpowiedzieć na pytanie, co to jest rozdwojenie jaźni, najpierw należy zrozumieć pojęcie dysocjacji. 

Dysocjacja po raz pierwszy została określona przez francuskiego neurologa i psychologa Pierre’a Janeta ponad 100 lat temu. Rozwój psychoanalizy sprawił, że pojęcie szybko przestało być obiektem zainteresowania świata nauki. Jednak z czasem zaczęto do niego powracać, aż w 1980 roku zaburzenia dysocjacyjne po raz pierwszy zostały wyodrębnione jako osobna jednostka chorobowa według klasyfikacji Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM). 

Literatura wyróżnia dwa zjawiska dysocjacji:

1. Dysocjację niepatologiczną, która absorbuje Pacjenta — przyjmuje formę marzeń na jawie;
2. Dysocjację patologiczną, objawiającą się jako amnezja lub dysocjacyjne zmiany osobowości. 

Dysocjacja przyjmuje różne formy nasilenia, a dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (osobowość wieloraka) to skrajny przypadek tego zjawiska. U chorego występują przynajmniej dwie różne tożsamości, czy też stany osobowości. Każda z nich ma własne wzorce postrzegania, w inny sposób nawiązuje relacje i w odmiennym świetle postrzega własną osobę. Wg DSM V Zaburzenia dysocjacyjne charakteryzują się: przerwaniem lub zakłóceniem w zakresie integracji świadomości, pamięci, tożsamości, emocji, percepcji, reprezentacji działa, kontroli motorycznej i zachowania.

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości jest częstym przedmiotem badań i literatury medycznej. Można spotkać różne spojrzenia badaczy na chorobę. Jednak podstawowe zagadnienia choroby określają klasyfikacje DSM i ICD-10. Co to znaczy rozdwojenie jaźni? 

• Definicja DSM.

Jedną z prób zdefiniowania zjawiska osobowości mnogiej możemy dostrzec w klasyfikacji DSM. Zgodnie z kategorią osoba dotknięta zaburzeniem przejawia przynajmniej dwie odrębne osobowości. Występują również u niej luki pamięciowe. 

• Definicja ICD-10.

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 definiuje zjawisko osobowości mnogiej pod kodem F44. Zgodnie z pozycją rozdwojenie jaźni jest w grupie chorób charakteryzujących się utratą integracji między wspomnieniami z przeszłości a poczuciem tożsamości, wrażeniami czuciowymi, a nawet kontrolą ruchów ciała Pacjenta. 

Literatura podkreśla, że klasyfikacje psychiatryczne niewystarczająco określają grupy zaburzeń dysocjacyjnych. W często przytaczanych definicjach łączy je natomiast nieumiejętność kontroli czynności i procesów poznawczych. 

Osobowość wieloraka rodzi się na gruncie zmian w stanach świadomości i luk pamięciowych. Jest to pewien mechanizm radzenia sobie z traumatycznymi przeżyciami Pacjenta. Zjawisko polega na oddzieleniu emocji od sfery poznawczej i behawioralnej. W ten sposób osoba zaburzona nie dopuszcza do siebie emocji, tym samym redukując poziom stresu. Jeśli Pacjent doświadczy jakiegoś traumatycznego przeżycia, wówczas zaburzenie pomaga mu przetrwać emocjonalnie - oddzielić się od wspomnień i uczuć związanych z wydarzeniem. Zaburzenie nie jest wynikiem wyboru Pacjenta, lecz pewnym następstwem doświadczeń. 

Możemy wyodrębnić różne spektra dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości. Otoczenie zwykle zauważa trudności, z jakimi boryka się Pacjent, gdyż ujawniające się osobowości potrafią się bardzo różnić. Często nie wiedzą o swoim istnieniu. Każda z osobowości może mieć inne zainteresowania, imię, płeć, być w innym wieku, czy deklarować odmienną orientację seksualną. Wielu dziwi fakt, że u osobowości może się również różnić dominacja półkul mózgowych. To prowadzi do sytuacji, w której jedna tożsamość jest leworęczna, a druga używa prawej ręki. 

Badania wykazują, że chorzy zwykle mają od 5 do 10 osobowości. Zaburzenie nawet do 9 razy częściej dotyka kobiet niż mężczyzn. Choć każdy Pacjent może nosić w sobie więcej niż dwie osobowości, to także u kobiet zwykle jest ich więcej. Średnia liczba osobowości u kobiet wynosi 15, podczas gdy u mężczyzn - 8. 

Osobowość mnoga objawia się zmiennymi stanami świadomości, afektu, zaburzeniami ruchu, czucia i zdolnościami percepcji. Ponadto Pacjent doświadcza luk pamięciowych dotyczących zarówno niedawnych, jak i dalszych wydarzeń. Objawy osobowości wielorakiej mają silny związek ze stresem psychologicznym. Cechą choroby jest jej nagłe wystąpienie. Szczególnie w przypadku pojawienia się pierwszej z osobowości. 

Następne tożsamości mogą się ukazać pod wpływem wydarzenia urazowego, w czasie sesji terapeutycznej, czy hipnozy. Jednak pierwotna osobowość Pacjenta wciąż w nim występuje. Kiedy się objawia, wykazuje takie cechy, jak:

• poczucie winy,
• bierność, 
• stany depresyjne, 
• zależność. 

Natomiast gdy do panowania nad ciałem chorego dojdzie któraś z osobowości alternatywnych, zwykle przejawia postawy kontrastujące z charakterem Pacjenta, czyli:

• wrogość,
• autodestrukcja, 
• skłonność do kontrolowania. 

Każda z alternatywnych osobowości ma dostęp do kontroli nad ciałem Pacjenta. Mogą to robić z utrwaleniem pewnej kolejności lub kosztem innych. Zdarza się, że silniejsze osobowości przydzielają słabszym czas, w jakim te mogą kontrolować zachowanie Pacjenta. Czasem twierdzą, że się wzajemnie nie znają, krytykują inne tożsamości, kłócą się między sobą. Niektóre z alternatywnych osobowości mają więcej wspomnień z życia Pacjenta od innych. 

Zaburzenie dysocjacyjne tożsamości dopuszcza do kontroli nad zachowaniem Pacjenta nieznaną osobowość, przejawiającą cechy inne, niż on sam. Każda z osobowości alternatywnej żyje własnym życiem i w momencie przejęcia kontroli dokonuje własnych decyzji. Działania i zachowanie osobowości alternatywnej może być niebezpieczne dla samego chorego, jak i dla jego otoczenia. Szczególnie jeśli jedna z osobowości lubi szybką jazdę samochodem, a inna niebezpieczne kontakty seksualne.

Chory nie ma żadnego wpływu na to, jakie działania podejmują osobowości alternatywne i jest wobec nich bezradny. Dlatego tak ważna jest walka z zaburzeniem. Pomoc w radzeniu sobie z chorobą zagwarantuje psychoterapia w MindHealth Centrum Zdrowia Psychicznego. 

Rozdwojenie jaźni i choroba afektywna dwubiegunowa to dwa różne zaburzenia. Choć ze względu na nazewnictwo są mylone przez społeczeństwo.

W chorobie dwubiegunowej Pacjent zachowuje własną tożsamość, naprzemiennie doświadcza jednak stanów depresyjnych i maniakalnych oraz hipomaniakalnych. Epizod depresyjny to czas spadku nastroju Pacjenta, obniżenia poczucia własnej wartości, lęków i ogólnego wyłączenia ze świata. Natomiast stan maniakalny to moment pobudzenia Pacjenta. Doświadcza wtedy pokładów energii, wiary w siebie, kreatywności. Zachowuje się również wybuchowo oraz podejmuje ryzykowne dla siebie i otoczenia działania (niebezpieczne kontakty seksualne, nagłe branie znacznych pożyczek pod wpływem impulsu itd.). Oba stany są niebezpieczne i męczące dla osoby zaburzonej. Zakłócają równowagę życia. 

Podobnie jak w przypadku osobowości mnogiej, Pacjent z chorobą dwubiegunową może mieć za sobą traumatyczne doświadczenia. Jednak determinantem pojawienia się choroby dwubiegunowej mogą być również uszkodzenia układu nerwowego, czy nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych. 

Początkowo dysocjacyjne zaburzenie świadomości wiązano z typem histerii konwersyjnej. Obecnie jednak częściej wspomina się o podłożu psychogennym. Co warte zauważenia, nowa klasyfikacja osobowości mnogiej jako zaburzenia dysocjacyjnego sugeruje, że jest ono w spektrum zaburzeń lękowych, a nie osobowości. 

Za główny czynnik wykształcenia się osobowości wielorakiej uważane są traumatyczne wydarzenia z życia i zaburzone relacje z otoczeniem. Literatura wskazuje, że Pacjenci zwykle doświadczali traum wielokrotnie. Najczęściej przytaczane traumy dotyczą wykorzystania seksualnego, przemocy, czy innych doświadczeń odpowiedzialnych za silny lęk. Badania Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego (National Institute of Mental Health) w Stanach Zjednoczonych wykazały, że aż 97% przypadków dysocjacyjnych zaburzeń tożsamości osobowości mnogiej jest związanych z traumą w dzieciństwie. 

1. 85% badanych doświadczyło wykorzystania seksualnego, z czego 68% kazirodztwa.
2. 75% badanych doświadczyło fizycznego znęcania się,
3. 70% badanych doznało dwóch powyższych zdarzeń łącznie. 
4. 60% padło ofiarą skrajnego zaniedbania ze strony opiekunów. 
5. 40% było świadkiem gwałtownej śmierci.

Pacjenci przywołują również inne przypadki nadużyć, ubóstwo, czy psychiczne znęcanie się. Jedna, największa trauma, która wywołała zaburzenie, może prowadzić do jego aktywacji w przypadku mniej stresujących sytuacji. Zaburzenia dysocjacyjne mogą również mieć podłoże środowiskowe, czy genetyczne. Potwierdzają to badania przeprowadzone nad rodzeństwem. Tym, co wyróżnia przyczyny dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości na tle innych, jest ich szczególnie sadystyczna forma i powtarzalność. 

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości występuje głównie u osób w wieku między 25 a 35 rokiem życia. Jednak czynnik wpływający na rozwój zaburzenia zwykle ma miejsce w dzieciństwie. Przypadki tego zaburzenia występują już u dzieci w wieku 3-4 lat. Nie należy jednak wiązać zaburzenia z wymyślonymi przyjaciółmi, których dzieci często sobie wyobrażają. 

Zgodnie z badaniami dzieci z zaburzeniem rzeczywiście w większości przypadków mają lub miały wymyślonego przyjaciela. Jego istnienie nie jest jednak jednoznaczne z zaburzeniem. 

Według badań poważna trauma doświadczona w dzieciństwie może mieć wpływ na rozwój mózgu i późniejsze pojawienie się zaburzeń psychicznych. Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości u dziecka stanowi mechanizm obronny wobec sytuacji, z którą nie może sobie poradzić. Dojrzałość fizyczna i psychiczna dziecka nie daje mu możliwości pełnej obrony przed traumą. Wówczas rodzi się zaburzenie. Osobowość alternatywna jako konstrukt umysłowy odcina dziecko od nieprzyjemnych treści. 

Według badań najwrażliwszym okresem dla dziecka jest wiek od wczesnego dzieciństwa do 10 lat. Wówczas dzieci są szczególnie podatne na wpływ traumatycznych doświadczeń do późniejszego rozwoju zaburzeń. Czynnikiem, który również wpływa na rozwój dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości, jest zatarcie granicy między fantazją a rzeczywistością u dzieci, która nasila się w wyniku traumatycznych zdarzeń. 

Wymiana tożsamości w dysocjacyjnym zaburzeniu tożsamości następuje szybko. W niektórych przypadkach może przebiegać stopniowo. Przez co istnienie alternatywnych osobowości stwarza objawy zbliżone do schizofrenii.

Jeśli jedna z tożsamości nie zostaje dopuszczona do kontroli nad Pacjentem, w dalszym ciągu ma możliwość wywierania na nim wpływu. Toruje sobie drogę do jego świadomości poprzez wrażenia słuchowe, czy halucynacje. Jednak rozdwojenie jaźni i schizofrenia to dwie różne choroby.

Mimo to zaburzenie dysocjacyjne tożsamości może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi. Również ze schizofrenią. U Pacjentów z nakładającymi się na siebie różnymi typami zaburzeń, diagnostyka jest szczególnie trudna. 

Jak już wyżej wspomniano, podstawowym sposobem leczenia mnogiej osobowości jest psychoterapia. Terapeuta dąży do wykrycia związku objawów zaburzenia z traumatycznymi doświadczeniami, których Pacjent doświadczył. Celem terapii jest zintegrowanie wszystkich osobowości alternatywnych Pacjenta, tak by tworzyły jedną spójną. Połączenie tożsamości z pierwotną doprowadza do ich zaniku w życiu codziennym. 

Terapeuta dąży do zjednoczenia, wykorzystując przy tym różne techniki i systemy terapeutyczne. Podstawowym przedmiotem terapii jest przepracowanie traumy. Literatura medyczna wskazuje, że terapia ma wpływ na poprawę funkcjonowania i redukcję objawów zaburzenia. Istotnym czynnikiem w leczeniu wielorakiej osobowości jest doświadczenie i umiejętności psychoterapeuty. 

Zastosowanie leków w terapii osobowości mnogiej ma charakter jedynie pomocniczy. Nie da się wyleczyć zaburzenia lekami, jednak można zminimalizować jego skutki uboczne. Za pomocą farmakoterapii redukuje się objawy lękowe, które współistnieją z zaburzeniem. Stosowane są przede wszystkim leki przeciwdepresyjne, np. selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Czasem przy redukcji niepokoju stosuje się również benzodwuazepiny, lecz mogą one jednocześnie nasilać objawy zaburzenia. 

Umiejętne połączenie farmakoterapii z psychoterapią może w znacznym stopniu pomóc w wyjściu z zaburzenia. Osobowość wieloraka to choroba niebezpieczna, która całkowicie rujnuje życie Pacjenta i sprawia, że nie jest on w stanie funkcjonować normalnie. Objawy zaburzenia dysocjacyjnego tożsamości to sygnał do tego, by zdecydować się na psychoterapię indywidualną w MindHealth Centrum Zdrowia Psychicznego.

Źródła:

• W. Orlof, K. M. Wilczyńska, N. Waszkiewicz, Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (osobowość mnoga) — powszechniejsze niż wcześniej sądzono, „Psychiatria” 2018, nr 15(4), s. 228-233;
• Światowa Organizacja Zdrowia, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. ICD-10, 2009 r.;
• Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), Waszyngton 2013;
• W. Jedlecka, Pojęcie „dysocjacji” – zagadnienia podstawowe, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna” 2014, nr 3(2), s. 97-110;
• P. Marchwicki, Osobowość wieloraka: kryteria diagnostyczne i modele etiologiczne, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 2004, nr 20, s. 357-368.