Osobowość histrioniczna: objawy, czy można ją wyleczyć?

Osobowość histrioniczna po raz pierwszy pojawiła się w II wersji klasyfikacji DSM. Nowy termin sprawił, że zaczęto odchodzić od negatywnego wydźwięku pojęcia „histeria”, które kojarzyło się głównie z kobietami poddawanymi ocenie moralnej. Pojęcie histrioniczna wzięło się od słowa z języka greckiego — histrio, czyli aktor, co już w samej nazwie nawiązuje do teatralnego zachowania, z jakim wiąże się to zaburzenie. Osobowość histrioniczna w końcu doczekała się obrazu klinicznego zaburzenia, jednocześnie odchodząc od pojęcia prezentowanego przez Hipokratesa w kontekście „duszności macicznej”. W DSM-II używano również terminu osobowości histerycznej, co nawiązywało do nerwicy histerycznej. To z kolei wskazywało na cechy występujące w zaburzeniu, takie jak:

• pobudliwość;
• chwiejność emocjonalna;
• nadmierna reaktywność;
• dramatyzacja własnej osoby.

Powyższe cechy wskazane przez Jarosława Grotha w artykule Histrioniczne zaburzenie osobowości tworzą obraz osoby z osobowością histrioniczną jako osoby niedojrzałej, która doświadcza potrzeby zwracania na siebie uwagi. Osobowość histrioniczna to zaburzenie wpływające na relacje społeczne i zawodowe. Utrudnia funkcjonowanie jednostki w codziennym życiu, w relacjach z innymi i sprawia, że doświadcza ona cierpienia.

W najnowszej wersji klasyfikacji DSM-V histrioniczne zaburzenie osobowości nie stanowi odrębnego zaburzenia ze względu na podobieństwa z takimi schorzeniami jak zaburzenie osobowości borderline, czy antyspołeczne zaburzenie osobowości. W niektórych przypadkach ciężko jest te zaburzenia różnicować, ponieważ cechy histrioniczne w nich także występują. Jednak każdy przypadek Pacjenta należy rozpatrywać indywidualnie, ponieważ tendencyjność niektórych cech może wskazywać na wystąpienie histrionicznego zaburzenia osobowości w zgodzie z klasyfikacją DSM. Warunkiem jest pojawienie się takich cech jak:

• chwiejność emocjonalna;
• manipulacyjność;
• szukanie uwagi.

Natomiast histrioniczne zaburzenie osobowości ujęto odrębnie w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, która w Europie wykorzystywana jest na potrzeby diagnozowania zaburzenia.

Zgodnie z ICD-10 osobowość histrioniczna stanowi jedno ze specyficznych zaburzeń osobowości, jakie można znaleźć w Klasyfikacji pod kodem F60. Ta podgrupa ujęta jest w zaburzeniach osobowości i zachowań dorosłych (F60–F69). Główna grupa określa stany i zachowania kliniczne odnoszące się do codziennego funkcjonowania Pacjenta w kontekście postrzegania siebie i innych osób. Zaburzenia znajdujące się w tej grupie mogą się pojawiać wcześnie już na etapie rozwoju w wyniku wpływów społecznych lub czynników osobowościowych. Niektóre z tych zaburzeń można również nabyć w latach późniejszych. F60, czyli specyficzne zaburzenia osobowości, stanowiące podgrupę, w której mieści się osobowość histrioniczna, określają wzorce i zachowania będące sztywnymi reakcjami na określone sytuacje osobiste i społeczne. Zachowania osoby zaburzonej odbiegają od norm akceptowanych w danej kulturze. Odchylenia w zachowaniach są na tyle istotne, że wpływają na życie i zostają zauważone. Mogą dotyczyć np. sposobu ubioru, czy sposobu myślenia i utrzymywania kontaktów z innymi ludźmi.

Wzorce, jakie przyjmuje Pacjent, mają charakter stabilny i dotyczą różnych sfer funkcjonowania. Prowadzą przy tym do problemów z funkcjonowaniem w społeczeństwie oraz pogorszenia własnego komfortu życia poprzez uczucie napięcia. Cechy zaburzeń osobowości utrwalają się w okresie późnego dzieciństwa i towarzyszą Pacjentowi już w wieku dojrzałym. Finalnie w podgrupie specyficznych zaburzeń osobowości jedno z zaburzeń stanowi właśnie osobowość histrioniczna (F60.4). Zgodnie z definicją ICD-10 osobowość histrioniczna opiera się na płytkiej i chwiejnej uczuciowości. Pacjent wykazuje się tendencją do dramatyzowania. Ważnym aspektem jest teatralność i przesadna ekspresja emocji. Inne cechy, jakie wymienia ICD-10 to:

• sugestywność;
• egocentryzm;
• nadmierna uraźliwość;
• pobłażliwość wobec siebie;
• ignorowanie potrzeb innych osób;
• potrzeba admiracji i uznania;
• potrzeba podniet.

Jak wyżej wspomniano, osobowość histrioniczna w DSM została na pewnym etapie skorelowana diagnostycznie z osobowością borderline. Początkowo przyjęte symptomy osobowości histrionicznej określały Pacjenta jako osobę, która dramatyzuje, czyli wyolbrzymia pewne wydarzenia, przedstawia je jako wyjątkowo dotkliwe w skutkach. Osoby histrioniczne lubią także zwracać na siebie uwagę innych osób. Potrzebują cudzego zainteresowania własną osobą. Muszą być także stale aktywne, pobudzone, potrzebują stymulacji. Mogą również reagować gniewem i furią.

Zaburzenie znacząco utrudnia relacje międzyludzkie, co objawia się jako zakłócenia w komunikacji. Osoby zaburzone mogą być postrzegane jako osoby płytkie, które często mijają się z prawdą, choć na pozór wydają się ciepłe i urocze. Zaburzenie sprawia, że Pacjenci rzadko uwzględniają interesy innych osób w swoich planach. Są egocentryczni i skupiają się przede wszystkim na sobie. Często przyjmują postawę roszczeniową, oczekując szczególnego traktowania. Osoby zaburzone są zależne od innych osób, potrzebują wsparcia, czują się bezradne, jeśli go nie otrzymają. Dopuszczają się manipulacji innymi osobami, mogą przy tym używać gróźb, a nawet prób samobójczych. Choć w późniejszym etapie dwa ostatnie symptomy odrzucono, to może się zdarzyć, że Pacjent będzie grozić, jeśli pozostałe sposoby pozyskania uwagi innych osób zawiodą. Swoim zachowaniem niestety może się narazić również na konsekwencje prawne.

Symptomy nadmiernego wyrażania emocji zaczynają być widoczne już w czasie wczesnej dorosłości. Osoby histrioniczne cierpią w swoim zaburzeniu. Jeśli nie otrzymają uwagi innych osób, bardzo to przeżywają, odczuwają dyskomfort. Dlatego często sięgają po różne mechanizmy, aby tę uwagę uzyskać. Potrafią także dobrze rozpoznać emocje innych osób, co umożliwia im odgadnięcie najlepszego sposobu na zwrócenie ich uwagi.

Pacjenci nie są odporni na rutynę, potrzebują ciągłej stymulacji. Dotkliwe jest dla nich także często uczucie frustracji, pojawiające się, gdy nie zostanie zaspokojona ich potrzeba uznania.

Zgodnie z DSM osobowość histrioniczna znacznie częściej dotyka kobiet. Dawna histeria była związana tylko z płcią żeńską. Obecnie jednak zaburzenie jest już powszechnie diagnozowane również u mężczyzn, a niektóre przesłanki wskazują nawet na równie częste występowanie zaburzenia u obu płci. W dzisiejszych czasach mężczyźni nie muszą się obawiać takiej skali stygmatyzacji w związku z okazywaniem cech przypisywanych kobietom jak kiedyś. Także potrzebują uwagi innych osób. Cechy osobowości histrionicznej mogą się objawiać również u mężczyzn z antyspołecznym lub narcystycznym zaburzeniem osobowości.

Obraz kliniczny zaburzenia zarówno u kobiet, jak i mężczyzn jest podobny, choć badacze wciąż wykazują wątpliwości co do występowania wszystkich rodzajów objawów w równym stopniu u obu płci. Literatura wskazuje szczególnie na teatralność kobiecych zachowań i potrzebę eksponowania swojej kobiecości w przypadku płci żeńskiej. Natomiast u mężczyzn teatralność objawia się jako potrzeba wzmocnienia swojej męskości w nadmierny sposób, np. poprzez budowanie masy mięśniowej.

Wyróżnia się:

• maski psychopatologiczne;
• maski psychosomatyczne;
• maski bólowe;
• maski behawioralne.

Należy przy tym zaznaczyć, że fizyczne objawy depresji maskowanej w rzeczywistości nie są spowodowane chorobą somatyczną. W badaniach nie obserwuje się odstępstw od normy. Stosowanie leczenie w celu ich złagodzenia nie przynosi oczekiwanej poprawy. Stan Pacjenta poprawia się dopiero po rozpoczęciu terapii psychiatrycznej i psychologicznej.

Pacjenci z osobowością histrioniczną często zachowują się w sposób uwodzicielski i w prowokacyjny sposób okazują swoją seksualność. Zachowania te nie zawsze są adekwatnie do sytuacji. Flirtują i prowokują także osoby, które w rzeczywistości nie wykazują zainteresowania ich osobą. Dopuszczają się takich zachowań również w sytuacjach, które nie stwarzają ku temu warunków. Życie seksualne osób zaburzonych przebiega zwykle w normalny sposób, lecz są one bardziej narażone na oziębłość seksualną, zagraża im impotencja. Rozdzielają życie seksualne od uczuciowego, odbywając stosunki z innymi osobami, często przypadkowymi, całkowicie pozbawione więzi uczuciowej.

Osobowość histrioniczna sprawia, że Pacjentom ciężko jest zbliżyć się emocjonalnie do drugiej osoby. Chorzy, którzy są w związku, wykazują silną zależność od partnera, choć jednocześnie sami chcą sprawować nad nim kontrolę. W związku manipulują i uwodzą, jednocześnie ciężko im uzyskać satysfakcję z relacji, ponieważ kierują się wizją swoich romantycznych wyobrażeń, którym druga osoba w prawdziwym życiu nie jest w stanie sprostać. W związku z osobowością histrioniczną mogą pojawiać się zdrady. Pacjentom ciężko jest zachować wierność, ponieważ stale poszukują ekscytacji, a rutyna w związku z jedną osobą nie daje im potrzebnej satysfakcji. Prowokacyjny charakter osób histrionicznych sprawia, że nie mają one dobrych relacji z osobami tej samej płci. Są one postrzegane jako zagrożenie dla relacji innych osób.

Histrioniczne zaburzenie osobowości według szacunków występuje u ok. 2%-3% populacji ogólnej. Wśród Pacjentów szpitalnych dotyczy od 10% do 15%. Jest jednak diagnozowana coraz rzadziej. Przyczyny histrionicznego zaburzenia osobowości można rozpatrywać w różnych kontekstach. Ujęcie psychoanalityczne wiąże występowanie zaburzenia z mechanizmem doświadczania lęku separacyjnego. Może mieć to związek z ignorowaniem dziecka przez matkę we wczesnej fazie dorastania. Brak uwagi z jej strony sprawia, że dziecko samo zaczyna ekspresyjnie wyrażać swoje myśli i uczucia. Wczesne doświadczenie zaburzenia może mieć również związek z próbą uchronienia się przed psychozą.

Z kolei ujęcie poznawczo-behawioralne zakłada, że to stymulacja dziecka w okresie niemowlęcym może wykreować osobowość uzależnioną od zewnętrznych wzmocnień. Dziecko, które niegdyś było silnie stymulowane, potrzebuje również w późniejszym życiu silnych wzmocnień z licznych źródeł. W konsekwencji Pacjenci koncentrują się na pozyskaniu uwagi wielu osób, celowo zachowując się w określony sposób. Osobowość histrioniczna może się rozwinąć u osób, które rzadko są karane, lecz często chwalone. Ciągle analizują swoje zachowanie, by wiedzieć, w jaki sposób dokładnie należy się zachowywać, by utrzymać regularność w pozyskiwaniu uwagi innych. 

Dzieci uczą się, że troska, jaką otrzymują od opiekunów, jest uzależniona od tego, w jaki sposób się zachowują. Już wtedy kształcą w sobie umiejętność odgrywania ról. Oczekują nagrody za spełnianie cudzych oczekiwań, aby je realizować, chcą jak najlepiej prezentować się w oczach innych osób. Analizują reakcje ludzi na ich zachowanie, jednocześnie ignorując własne postrzeganie. Uzyskanie cudzej aprobaty staje się głównym celem funkcjonowania Pacjentów.

Psycholog Theodore Millon przywoływany w literaturze uznał za czynniki wpływające na rozwój osobowości histrionicznej rywalizację między rodzeństwem i histrioniczny model wychowawczy. Gdy rodzice sami zachowują się w sposób nacechowany histrioniczne, wówczas te zachowania przejmują również dzieci w drodze obserwacji. Histrioniczny wzorzec zachowania kształtuje się, gdy rodzeństwo zaczyna ze sobą rywalizować o względy opiekunów. Dzieci uczą się więc, że jeśli chcą tę uwagę uzyskać, muszą się bardziej wdzięczyć.

Pacjent, który chce poprawić swój komfort życia, powinien udać się do specjalisty. Terapeuta jest w stanie zmienić jego sposób myślenia i wpłynąć na postrzeganie rzeczywistości. To konieczne, jeśli Pacjent chce funkcjonować w społeczeństwie w sposób nieodbiegający od norm. Komunikacja z osobą histrioniczną jest utrudniona. Taki Pacjent mówi w swobodny sposób, jednak treść i styl jego wypowiedzi są nacechowane emocjonalne. W postrzeganiu rzeczywistości nie kieruje się faktami, lecz ogólnikami, towarzyszy im dramatyczność. Na to, co mówią inni, mogą reagować bardzo emocjonalnie i szybko. Często swoich rozmówców mogą wprawić w zakłopotanie. Szybko spoufalają się z nowo poznanymi osobami. Ich nastrój łatwo ulega zmianie, mogą się dąsać, wszczynać awantury. Długo skrywają urazę. Osoby bliskie powinny zatem rozwinąć w sobie odporność na manipulacje ze strony Pacjenta. Warto by także wzięły udział w terapii.

W ramach pomocy dla Pacjentów o osobowości histrionicznej można wykorzystywać terapię poznawczo-behawioralną, terapię psychodynamiczną, psychoterapię poznawczą, interpersonalną i terapię opartą na analizie funkcjonalnej. Zachowania Pacjenta mogą również ulec zmianie w wyniku funkcjonalnej terapii analitycznej. Do terapii warto także wdrożyć treningi relaksacyjne.

Kluczem w często stosowanej terapii poznawczo-behawioralnej jest to, w jaki sposób Pacjent postrzega świat oraz siebie i osoby ze swojego otoczenia. Jego spostrzeżenia przekładają się na sposób zachowywania. Człowiek, zbierając przez swoje życie doświadczenia, kształtuje w sobie model poznawczy, który ma następnie wpływ na przekonania. Pod wpływem różnych doświadczeń w sposobie myślenia Pacjenta mogą się wykształcić błędy poznawcze wpływające na jego zachowanie. Specjalista dąży do tego, by zmienić sposób myślenia Pacjenta, naprawić powstałe błędy i tym samym wpłynąć na jego myśli, emocje i zachowanie. Terapię poznawczo-behawioralną stosuje się w leczeniu różnych zaburzeń na całym świecie. Jest odpowiednia dla osób w każdym wieku.

W psychoterapii najważniejsze jest zbudowanie relacji z Pacjentem. W przypadku osobowości histrionicznej jest to trudne, m.in. dlatego, że Pacjent wypowiada się bardzo nieprecyzyjnie. Początkowo może współpracować, wciąż będąc na etapie pozyskiwania uwagi terapeuty. Z czasem jednak traci zainteresowanie jego sympatią i może zrezygnować z terapii. Pacjenta najpierw należy oswoić z technikami terapii i przedstawić mu jasne cele do zrealizowania.

Terapeuci przyjmują różne sposoby walki z zaburzeniem. Niektóre terapie koncentrują się na procesach interpersonalnych, które kreują osobowością histrioniczną. Terapeuta stabilizuje świadomości Pacjenta i zmienia styl komunikacji. Następnie modyfikuje reakcje chorego i jego schematy interakcji. Inne modele terapii nawiązują do relacji rodzinnych z okresu dzieciństwa i emocji, jakie wówczas towarzyszyły Pacjentowi.

Aby terapia była skuteczna, musi być początkowo intensywna, w kolejnym etapie stopniowo tonowana. Kluczowe jest zbudowanie dobrej jakości relacji terapeutycznej, a Pacjent musi być zmotywowany do zmian. W leczeniu osobowości histrionicznej zwykle nie stosuje się jednak leczenia farmakologicznego, gdyż skuteczność farmakoterapii w tym przypadku nie została jeszcze dostatecznie zbadana. 

Źródła:

• J. Groth, Histrioniczne zaburzenie osobowości, W: L. Cierpiałkowska, E. Soroko (red.), Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej, Poznań 2014, s. 198 – 213;
• M. Sokołowska, Relacja terapeutyczna w terapii poznawczo-behawioralnej pacjentów z zaburzeniami osobowości, „Psychoterapia” 2013, nr 1 (164), s. 23-30;
• S. Sulz, Histeria I: osobowość histrioniczna. Wyzwanie dla psychoterapii, „Psychiatra po dyplomie” 2011, t. 8, nr 3, s. 52-60;
• K. Jakuszkowiak-Wojten, M Gałuszko-Węgielnik, A. Wojtas, Rola psychoterapii poznawczo--behawioralnej w leczeniu zaburzeń afektywnych dwubiegunowych, „Psychiatria” 2012, t. 9, nr 1, s. 36-41.