Alkoholizm

Można się uzależnić od wielu substancji i czynności. Alkoholizm to uzależnienie od alkoholu. Dostępność i stosunkowo niska cena środka przyczyniają się do powszechności zjawiska.

Wiele osób mających kontakt z alkoholikami oraz samych Pacjentów podejrzewających u siebie problem zastanawia się, czy alkoholizm to choroba psychiczna, którą można leczyć. Jest to bardzo złożone zjawisko, które może być postrzegane jako osobna jednostka chorobowa, jak i następstwo innych chorób. Przykładowo choroba alkoholowa często współwystępuje z depresją.

Podwaliny dla współczesnej definicji alkoholizmu stanowi wersja zawarta w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów VIII z 1965 roku. Treść definicji wskazuje na alkoholizm nałogowy jako stan psychicznego i fizycznego uzależnienie, towarzyszący mu wzrost tolerancji oraz zespół abstynencyjny i utratę kontroli picia. Definicja nawiązuje także do faktu, że w późniejszym etapie uzależnienia tolerancja na alkohol się zmniejsza. Następnie zjawisko uzyskało nazwę na zespół uzależnienia od alkoholu — choć ludzie, nawet w środowisku formalnym wciąż chętnie używają określenia „alkoholizm”. Definicja WHO wprowadziła nowe nazewnictwo. Czym jest alkoholizm według Światowej Organizacji Zdrowia?

To jedno z uzależnień obejmujących objawy behawioralne, poznawcze i fizjologiczne rozwijające się po wielokrotnym użyciu danej substancji, w tym przypadku — alkoholu. Objawia się jako silna, pozbawiona kontroli potrzeba przyjmowania środka, pomimo szkodliwych następstw. Pacjent przekłada przyjmowanie alkoholu ponad inne aktywności. Uzależnienie wiąże się ze zwiększoną tolerancją na alkohol, a także z wystąpieniem zespołu abstynencyjnego.

WHO w 1951 r. określiło alkoholika jako osobę spożywającą duże ilości alkoholu, które powodują u niej występowanie zaburzeń psychicznych lub pogorszenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego. To osoba, która ze względu na uzależnienie doświadcza także zaburzenia stosunków interpersonalnych, funkcjonowania społecznego i ekonomicznego. Co więcej, zgodnie z definicją alkoholikiem można nazwać osobę, u której dopiero zaczynają występować powyższe objawy.

Od tego czasu badacze wielokrotnie podejmowali się typologii alkoholików. Uwzględniają one zmienne psychopatologiczne, psychologiczne i socjodemograficzne. Obecnie najczęściej przytacza się typologie Lescha. Typologia ta powstała na podstawie badań uzależnionych.

W wyodrębnieniu Pacjentów wzięto pod uwagę parametry biochemiczne, fizjologiczne i behawioralne. Na tej podstawie badacz wyróżnił 4 typy alkoholików:

• typ lękowy — u których choroba wykształciła się na bazie zaburzeń lękowych — alkoholicy tego typu używają alkoholu do obniżenia napięcia;
• typ pierwotny — alkoholik pije, by stłumić objawy abstynencyjne;
• typ depresyjny — spożycie alkoholu traktowane jest przez Pacjenta jako „lek” na depresję;
• typ pierwotnie organiczny — spowodowany czynnikami rozwojowymi we wczesnym dzieciństwie, np. uszkodzenia okołoporodowe.

Typologia pozwala usprawnić leczenie alkoholików i dostosować odpowiednią metodę terapeutyczną do przyczyn powstania choroby.

Alkoholizm wysokofunkcjonujący to jeden z częściej przywoływanych typów choroby w ostatnich latach.

Alkoholik często kojarzy nam się jako osoba zaniedbana, w widocznym stanie upojenia alkoholowego, często niepotrafiąca się poprawnie wysłowić, zaniedbująca życie rodzinne i zawodowe. Wysokofunkcjonujący alkoholik jest zaprzeczeniem tego obrazu. Osoba, która doświadcza tego typu choroby, dobrze funkcjonuje w społeczeństwie, często jest jednostką wykształconą, dobrze zarabiającą. Taka osoba wzbudza zaufanie i jest szanowana. To tzw. ukryty alkoholizm. Objawy choroby są trudno dostrzegalne. Pacjenci prowadzą podwójne życie, w którym duże ilości spożytego alkoholu nie wpływają na życie zawodowe i społeczne. Pacjenci zwykle nie mają zaburzeń psychicznych, w ich sytuacji wiek rozwoju choroby jest późniejszy niż w innych przypadkach.

Jak rozpoznać uzależnienie od alkoholu? Objawy to przede wszystkim silna potrzeba zażywania alkoholu. Pacjenci nie są w stanie kontrolować swoich zapędów do picia. Nie mogą się powstrzymać od tego, by sięgnąć po alkohol. Jeśli odstawią trunek, wówczas pojawia się stan abstynencyjny. U alkoholików wzrasta także tolerancja na alkohol. Mają świadomość tego, że spożywanie alkoholu źle wpływa na ich życie i organizm, ale mimo to i tak chcą pić. Do czego prowadzi postępująca choroba alkoholowa? Objawy sprawiają, że Pacjent coraz bardziej zaczyna się staczać, pogarsza się jego stan psychiczny, wygląd i zdrowie.

Amerykański lekarz czeskiego pochodzenia Elvin Morton Jellinek na podstawie obserwacji zauważył, że przed wystąpieniem uzależnienia można dostrzec pewne symptomy. Jeśli zostaną w porę zauważone, a leczenie wszczęte, to można powstrzymać chorobę alkoholową. Jednak to otoczenie powinno zareagować, widząc te symptomy. Osoba uzależniona sama sobie nie poradzi.

Jeśli znasz osobę uzależnioną, zapraszamy do Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth, gdzie otrzyma zrozumienie i pomoc specjalisty w ramach terapii uzależnień bądź pobytu na komfortowym oddziale uzależnień szpitala w Warszawie.

Spożywanie alkoholu prowadzi do nieodwracalnych zmian w organizmie. Powoduje zaburzenia emocjonalne i poznawcze. Wpływa na zachowanie Pacjenta, negatywnie oddziałuje na duchowość i niszczy jego zdrowie fizyczne i społeczne. Z czasem organizm uzależnia się od substancji, przez co choroba nabiera biologicznego podłoża, wymuszając na Pacjencie sięganie po alkohol nawet mimowolnie. Jeśli w przypadku Pacjenta występują co najmniej trzy z poniższych czynników, wówczas można postawić diagnozę choroby alkoholowej.

• Pacjent odczuwa silną potrzebę spożycia alkoholu;
• Nie potrafi kontrolować picia, np. nie ma umiaru;
• Ma objawy zespołu abstynencyjnego;
• Pojawia się większa tolerancja na alkohol;
• Chory porzuca zainteresowania niezwiązane z alkoholem;
• Pacjent zażywa alkohol mimo świadomości o jego szkodliwości.

Alkoholizm to uzależnienie, które nie pojawia się momentalnie, lecz narasta z czasem. Występują różne stopnie nasilenia choroby w tzw. fazach alkoholizmu. Wyróżniamy 4 podstawowe fazy alkoholizmu:

• Faza prealkoholowa (wstępna) - to moment, kiedy zaczyna się alkoholizm. Faza trwa nawet kilka lat. Jest trudna do zauważenia. Jej rozwoju nie dostrzega ani sam Pacjent, ani jego otoczenie. Zachowanie Pacjenta nie odbiega od zachowania osób niemających problemu z alkoholem. Alkoholik sięga po trunki, ponieważ zauważa, że dzięki procentom czuje się przyjemnie. Odpręża go to, a jego humor się poprawia. Chory celowo stwarza okazje do napicia się z kimś, np. organizuje imprezy. Odczuwa napięcie, które mija dopiero po spożyciu alkoholu. Pije częściej, przez co jego tolerancja na alkohol wzrasta. Pije więc jeszcze więcej, aby czuć efekt upojenia.
• Faza zwiastunowa — jak sama nazwa wskazuje, jest to impuls, który powinien skłonić Pacjenta do zastanowienia się nad swoim problemem. Impulsem tym jest tzw. urwanie filmu. Pacjent po spożyciu alkoholu, nawet w niewielkiej ilości doznaje luk pamięciowych. Otoczenie może u Pacjenta zauważyć pewne zachowania wskazujące na pojawienie się tej fazy, np. zmiana zachowania po spożyciu, racjonalizacja swojego zachowania.
• Faza krytyczna — Pacjent w tej fazie nie jest w stanie kontrolować swojego zachowania. Potrzeba sięgnięcia po alkohol jest silniejsza od jego woli. Nawet jeśli chwilowo przestaje pić to i tak z powrotem sięga po alkohol. Swoje życie podporządkowuje potrzebie picia. Przykładowo będąc w pracy, planuje, jak w drodze powrotnej zakupi alkohol, a wieczorem go wypije. Nie ma już żadnych zainteresowań oprócz picia. Relacja z rodziną ulega znacznemu pogorszeniu. Zaniedbuje obowiązki i swój wygląd. Gdy otoczenie zarzuca mu chorobę alkoholową, to zaprzecza temu, dalej nie dopuszczając do siebie myśli, że może być osobą uzależnioną.
• Faza przewlekła (chroniczna) - jest to ostatnia faza alkoholizmu. Pacjent porzuca wyrzuty sumienia, skupia się wyłącznie na piciu alkoholu. Nawet nie robi sobie przerw. W przeciwieństwie do fazy 1 jego tolerancja na działanie alkoholu spada, przez co widać po nim spożycie nawet niewielkiej ilości alkoholu. Objawami fazy może być drżenie rąk, wymioty, osłabienie, lęki. Faza jest tak daleko zaawansowana, że Pacjent nieleczony może umrzeć. Jego organizm jest skrajnie wykończony, w jego krwi utrzymuje się wysoki poziom etanolu.

Alkohol jest substancją psychoaktywną, która nie pozostaje obojętna dla naszego organizmu. Prowadzi do osłabienia sprawności psychoruchowej i intelektualnej. Osoba uzależniona od alkoholu nie potrafi trzeźwo ocenić swojej sytuacji. Włącza się tzw. system iluzji i zaprzeczeń. Pacjent robi sobie przerwy od alkoholu, tylko po to, by udowodnić, że jest zdolny do jego odrzucenia — a zatem w swoim mniemaniu nie jest alkoholikiem. Szuka sensu picia, który wyjaśni konieczność sięgania po alkohol i odrzuci podejrzenie alkoholizmu. Pacjent nie myśli logicznie. Objawami tego są:

• zaprzeczanie oczywistym i udowodnionym faktom (proste zaprzeczanie);
• umniejszanie swojej chorobie, przedstawianie jej w niegroźnej perspektywie;
• racjonalizacja picia alkoholu, argumentowanie choroby na różne sposoby, np. obarczanie winą pracy, czy innych osób.

Dochodzi do zjawiska nałogowej regulacji uczuć. Pacjent traktuje alkohol jako złoty środek na wszystko, np. poprawę nastroju, uśmierzenie bólu, zmęczenie, czy stres. Stany emocjonalne chorego przekształcają się w tzw. głód alkoholowy. Pacjent dąży do złagodzenia cierpienia właśnie poprzez spożycie alkoholu. Oczekuje stanu odmiennej świadomości. Zmieniają się uczucia wyższe Pacjenta. Zaczyna być bardziej egoistyczny drażliwy, nadpobudliwy, inaczej postrzega swoją osobę.

Jak widać, granica między uzależnieniem od alkoholu a „zdrowym” piciem jest bardzo cienka. Dlatego też wiele osób zastanawia się, czy codzienne picie alkoholu to alkoholizm. Sama częstotliwość picia nie stanowi o problemach z alkoholem, a czynniki zmuszające do sięgnięcia po alkohol. Jeśli jest to obojętny akt, niepowiązany z potrzebą organizmu, czy poprawieniem samopoczucia, to nie musi być uzależnienie. Jednak należy pamiętać, że osoby uzależnione rzeczywiście mogą pić codziennie. Samo codzienne picie przyspiesza proces uzależnienia od alkoholu.

Czym innym jest natomiast alkoholizm weekendowy. Mogłoby się wydawać, że spożywanie alkoholu co weekend to nic nadzwyczajnego, forma zrelaksowania się po ciężkim tygodniu w towarzystwie znajomych. Jednak może to świadczyć o problemie, który nie jest dostrzegalny przez społeczeństwo ze względu na powszechność takich zachowań. Weekendowy alkoholik to taki, który nie wyobraża sobie spędzania w weekend czasu bez alkoholu. Jego brak może powodować dyskomfort psychiczny, a nawet agresję, jeśli ktoś zwróci Pacjentowi uwagę na problem.

Raport Instytutu Jagiellońskiego z 2021 roku wskazał na duży wzrost spożycia alkoholu przez Polaków w ostatnich latach. Polacy w szczególności piją dużo piwa. Wiele osób nie traktuje piwa jako alkohol, jednak jest to mylne przekonanie. Piwo zawiera wystarczającą ilość alkoholu, by powodować uzależnienie. Według danych z 2019 roku Polacy spożywają alkohol przynajmniej raz w tygodniu.

Wiek inicjacji alkoholowej w Polsce wynosi zaledwie 12 lat. Zgodnie z badaniem 18,6% osób spożywa alkohol ryzykownie lub szkodliwie. Badanie EZOP II wskazuje, że 7% populacji Polski przynajmniej raz w życiu doznało zaburzeń związanych z nadużywaniem alkoholu. Rocznie leczenie obejmuje ok. 200 tys. osób. Alkoholizm najczęściej dotyczy mężczyzn bezrobotnych (35% z ich). W grupie pracujących nadużywanie alkoholu dotyczy 12% (ponad 1,3 mln osób).

Alkoholizm jest chorobą wieloczynnikową. Wpływ na decyzje o sięganiu mają uwarunkowania biologiczne, psychiczne, społeczne i duchowe.

• Przyczyny psychiczne obejmują czynniki poznawcze, behawioralne i osobowościowe. Przykład stanowi działanie wzmocnień pozytywnych u Pacjenta, który redukuje napięcie, spożywając alkohol. Na powstanie przyczyn psychicznych może mieć wpływ także obserwowanie negatywnych wzorców picia bliskiej osoby, np. w rodzinie, gdzie ojciec jest alkoholikiem, a dziecko się przygląda. Osobowościowe występują, gdy Pacjent wykazuje pewne cechy osobowości sprzyjające rozwojowi alkoholizmu. To np. niskie poczucie własnej wartości, impulsywność, niedojrzałość emocjonalna, czy tendencja do intensyfikacji wrażeń.
• Społeczne — wpływ środowiska może przyczynić się do powstania tzw. osobowości przednałogowej. Czynnikiem determinującym bywa dorastanie w rodzinie dysfunkcyjnej. Dziecko zaniedbane, pozbawione poczucia bezpieczeństwa i z niską samooceną może w przyszłości popaść w chorobę alkoholową. Alkoholizm wśród młodzieży także jest przykładem oddziaływania społecznego. Pacjent sięga po alkohol, chcąc przypodobać się destrukcyjnemu środowisku.
• Duchowe — powstają na gruncie przemyśleń egzystencjalnych, w których człowiek pozbawiony celu, niedostrzegający sensu życia sięga po alkohol, by stłumić to uczucie.

Alkoholizm jako choroba sam w sobie nie jest dziedziczny. Odziedziczyć można jednak pewne czynniki, które sprzyjają powstawaniu choroby alkoholowej. Mowa o właściwościach metabolicznych i biologicznych, które determinują szybsze uzależnienie się. Badania na bliźniętach wykazały, że u jednojajowych częstotliwość wystąpienia choroby alkoholowej jest większa niż u bliźniąt dwujajowych. Także chłopcy posiadający ojców alkoholików mają większe predyspozycje do popadnięcia w uzależnienie. Chorzy, którzy mają wrodzony niedobór endorfin, również są w grupie ryzyka.

Znaczenie ma metabolizm alkoholu. Wątroba jest narządem odpowiedzialnym w większości za utlenianie alkoholu. Każdy organizm inaczej reaguje na substancje. Pacjenci, których organizm dobrze znosi alkohol, nie doświadczają z powodu jego przyjmowania przykrości. Mogą sobie pozwolić na większe dawki, co z kolei przyczynia się do rozwoju alkoholizmu. Natomiast u osób, których organizm ma problem z przemianą węglowodanów i tłuszczów może dojść do głodu alkoholowego.

Depresja jest zaburzeniem najczęściej występującym z alkoholizmem. Jednak to depresja zwykle pojawia się najpierw, a dopiero w jej następstwie rozwija się choroba alkoholowa. Co ciekawe alkoholizm u kobiet często poprzedzony jest występowaniem depresji lub zaburzeniami lękowymi. U mężczyzn alkoholizm zwykle występuje w trakcie zaburzeń. Zdarzają się także sytuacje, w których to alkohol jest traktowany przez Pacjentów jako sposób na radzenie sobie z objawami depresji. W konsekwencji uzależniają się od niego. Wbrew działaniom Pacjenci, którzy nie ulegną alkoholowi, mają szansę na zredukowanie objawów depresji. Oprócz depresji z alkoholizmem współwystępują także zaburzenia osobowości, takie jak narcystyczne zaburzenie osobowości, czy osobowość antyspołeczna.

Pacjenci na początku choroby często nie zgadzają się z tym, gdy są nazywani alkoholikami. O potrzebie pomocy myślą, dopiero gdy dostrzegą, jak zmieniło ich życie uzależnienie od alkoholu. Skutki choroby są bardzo dotkliwe. Alkoholizm jako choroba niszczy zdrowie fizyczne, psychiczne i życie społeczne. Do skutków należą m.in.:

• upośledzenie pełnienia ról społecznych (np. roli ojca, matki, pracownika, męża);
• obniżenie funkcji intelektualnych;
• zaburzenie popędu seksualnego;
• spowolnienie psychoruchowe;
• choroby wątroby;
• zanik uczuć wyższych;
• uszkodzenia systemu nerwowego;
• zespół abstynencyjny (np. drżenie rąk, zaburzenia snu, wymioty).

Jak wyleczyć alkoholizm? Podstawę stanowi psychoterapia, czasem połączona z farmakoterapią. Terapia alkoholizmu wykorzystuje model leczenia Minnesota, który powstał już w 1946 roku. Model zakłada pewne, kryteria określające, jak powinna być traktowana choroba alkoholowa. Leczenie przebiega w oparciu o poniższe założenia:

• alkoholizm to choroba podstawowa;
• alkoholizm to choroba przewlekła, śmiertelna;
• Pacjent nie musi być zmotywowany, by zostać wyleczony;
• zaprzeczenie stanowi o wystąpieniu choroby;
• Pacjentów należy traktować z szacunkiem;
• konieczna jest dożywotnia abstynencja od środków psychoaktywnych;
• terapie powinny być prowadzone indywidualnie i w małych grupach;
• Pacjentów należy traktować z szacunkiem i zrozumieniem.

Polscy terapeuci wykorzystują terapię stworzoną przez Jerzego Mellibrudę. Jest to model psychoterapii strategiczno-strukturalnej uwzględniający koncepcję uzależnienia opartą na mechanizmach regulacji emocji, mechanizmu iluzji i zaprzeczania, mechanizmu rozproszenia i rozdwojenia „Ja”.

• W pierwszym etapie Pacjent powinien zrozumieć, że jest uzależniony i powstrzymać się od picia.
• Drugi etap to zwalczanie mechanizmów uzależnienia, np. nałogowej regulacji emocji.
• Etap trzeci to próba zmiany zachowań i środowiska Pacjenta. Powinien on unikać sytuacji skłaniających do picia.
• Etap czwarty to naprawa szkód, jakie alkohol wyrządził w życiu Pacjenta, np. próba odbudowy życia zawodowego.

Leczenie alkoholików polega przede wszystkim na utrzymywaniu abstynencji przez Pacjenta. Wstrzemięźliwość od alkoholu jest warunkiem koniecznym, lecz samo powstrzymywanie się od picia nie świadczy o wyleczeniu.

Chorobę alkoholową przede wszystkim leczy psycholog. Alkoholizm wymaga przepracowania z pomocą terapeuty. Terapie, jakie są stosowane w leczeniu alkoholizmu, to:

• terapia oparta na programie Dwunastu Kroków (TSF);
• psychoterapia poznawczo-behawioralna;
• terapia ukierunkowana na wzmacnianie motywacji (MET).

Leczenie problemu z alkoholem wspomaga także psychiatra. Alkoholizm czasem wymaga zastosowania środków farmakologicznych. Leki na uzależnienie od alkoholu wystawia właśnie ten specjalista.

Chorego można przyprowadzić do Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth, gdzie otrzyma sprawdzoną pomoc. Warto także skorzystać ze wsparcia Stowarzyszenia Abstynentów, czy Anonimowych Alkoholików.

Osoby zastanawiające się, jak leczyć uzależnienie od alkoholu, mogą oczekiwać, że leki rozwiążą ich problem. Farmakoterapia polega na leczeniu samego alkoholizmu lub zwalczaniu zaburzeń stanowiących przyczynę problemu. Leki na uzależnienie od alkoholu to np. akamprozat zmniejszający spożycie alkoholu. Wydłuża abstynencję, prowadząc do zmniejszenia głodu alkoholowego. Naltrekson znosi euforyzujące działanie alkoholu. Lek sprawia, że alkohol nie zapewnia już Pacjentom doznań, jakich oczekują po jego spożyciu.

Farmakoterapia stanowi jednak dodatek. Podstawą powinna być psychoterapia.

Leczenie alkoholików jest wieloczynnikowe. Oprócz terapii i farmakoterapii potrzebne jest także wsparcie rodziny. Alkoholik w rodzinie może stanowić wstyd dla bliskich. Nie należy tak tego postrzegać. Wiele osób ma problem z alkoholem. Odsunięcie się od chorego w takim momencie może tylko pogorszyć sytuację. Od jego działań należy wymagać konsekwencji, a nie obietnic. Chorego nie należy usprawiedliwiać, lecz w sposób pozbawiony negatywnych emocji nakłonić do skorzystania z pomocy specjalisty.

Podstawą w leczeniu choroby alkoholowej jest motywacja Pacjenta. Musi on chcieć zmian, mieć silną wolę i wziąć na siebie trud wyjścia z nałogu. Problemem w leczeniu jest fakt, że alkoholik może nawet wiele lat nie sięgnąć po alkohol. Uważa się wówczas za wyleczonego, lecz w rzeczywistości jest tzw. trzeźwym alkoholikiem. W każdej chwili może się złamać i zażyć alkohol, co zakończy się powrotem do picia.

Niestety choroba alkoholowa dotyczy nie tylko samego Pacjenta, lecz całej jego rodziny. Do czego może doprowadzić alkoholizm w rodzinie? Wpływ na dziecko wychowujące się z alkoholikiem jest destrukcyjny. Dziecko ma niskie poczucie wartości, nie ma poczucia bezpieczeństwa. Dzieci nie wierząc we własne możliwości, mogą osiągać gorsze wyniki w nauce. Możliwy jest także rozwój zaburzeń psychosomatycznych. Niestety wychowywanie w rodzinie alkoholowej pozostaje z dzieckiem na całe życie, także w dorosłości. W przyszłości zagrożone jest syndromem DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików). Partnerki i partnerzy alkoholików są z kolei narażeni na współuzależnienie.

Źródła:

• A. Kościan, Przyczyny i przejawy uzależnienia od alkoholu, „Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides Et Ratio” 2011, t. 4, nr 8, s. 5-13;
• M. Wnuk, J. T. Marcinkowski, Alkoholizm – przegląd koncepcji oraz metod leczenia, „Hygeia Public Health” 2012, t. 47, nr 1, s. 49-55;
• K. Morawska, J. Chodkiewicz, Alkoholicy wysokofunkcjonujący – odrębny typ? Poszukiwanie wspólnych cech w istniejących typologiach alkoholizmu, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”  2019, t. 19, nr 4, s. 411–417;
• J. Mellibruda, Z. Sobolewska, Teoria i praktyka psychoterapii uzależnienia, Warszawa 2013.