Narkomania

Narkomania, czyli uzależnienie od narkotyków, bywa również nazywana lekomanią, toksykomanią, czy farmakomanią. Zgodnie z definicją WHO uzależnienie to stan psychiczny lub fizyczny, który jest wynikiem interakcji zachodzacej pomiędzy organizmem a środkiem uzależniającym. Narkomania objawia się, jako reakcje behawioralne z tendencją do zażywania środka stale bądź okresowo. Celem Pacjentów uzależnionych jest osiągniecie stanu psychicznego, który pozwala uniknąć złego samopoczucia. Narkomania polega na nałogowym przyjmowaniu środka, doustnie, domięśniowo, drogą oddechową, czy dożylnie. Substancja wprawia Pacjenta w stan odurzenia.

Uzależnienie od narkotyków nie dotyczy wyłącznie popularnej kokainy, czy heroiny. Narkomania może obejmować również inne substancje lub mieszanki substancji, które — zażywane przez jakiś okres — prowadzą do uzależnienia. Pacjent z uzależnieniem od narkotyków z czasem zyskuje odporność na działanie zażywanej substancji, co prowadzi do pogłębienia problemu, zwiększania dawek i częstotliwości ich przyjmowania. Uzależnienie fizyczne od narkotyków sprawia, że Pacjent odczuwa potrzebę zażywania substancji w wyniku zespołu abstynencyjnego. Organizm potrzebuje środka do prawidłowego funkcjonowania, a jego brak prowadzi m.in. do bezsenności, drżenia mięśni lub wymiotów.

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 rozdrabnia pojęcie narkomanii, wyróżniając poszczególne substancje w sekcji „Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych” (F10–F19). Klasyfikacja dzieli uzależnienia m.in. na te od alkoholu, opioidów, kokainy, czy halucynogenów.

Tak naprawdę środkiem uzależniającym może być każda substancja chemiczna, mieszanka, gotowe produkty farmaceutyczne bądź produkty pochodzenia roślinnego. Pacjenci mogą również uzależnić się od leków. Wówczas mówimy o ich nadużywaniu w celach niemedycznych, gdy Pacjent zażywa substancje bez rekomendacji lekarskiej.

Narkomania to nie tylko problem medyczny, lecz i społeczny. Doskonale zdają sobie z tego sprawę rządy większości państw, dlatego próbują przeciwdziałać zjawisku na wielu polach. W Polsce tę kwestię reguluje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Art. 2 ustawy mówi nam, że przeciwdziałanie narkomanii należy realizować poprzez odpowiednie kształtowanie polityki społecznej, gospodarczej, oświatowo-wychowawczej i zdrowotnej. W zakres działań wchodzą kroki zmierzające do zapobiegania sięganiu po narkotyki poprzez:

• działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyjną i profilaktyczną;
• leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych;
• ograniczanie szkód zdrowotnych i społecznych;
• nadzór nad substancjami i uprawą roślin prowadzących do uzależnień;
• zwalczanie niedozwolonego obrotu substancjami.

Przeciwdziałanie narkomanii zaczyna się od rzetelnej informacji dostępnej szczególnie w środowisku podwyższonego ryzyka. Jeśli Pacjent popadł w chorobę uzależnienia, to dobrą wiadomością jest fakt istnienia szeregu możliwości, by go leczyć i pomoc uzależnionemu Pacjentowi w powrocie do społeczeństwa. Również instytucje państwowe, a szczególnie wymiar sprawiedliwości, poprzez swoje działania odstraszają dystrybutorów i potencjalne osoby uzależnione. Podejmowane są w tym obszarze coraz to nowe kroki. Ustawa z dnia 24 marca 2022 roku wprowadza zmiany do ustawy z 2005 roku (Dz.U.2022 poz. 763), doprecyzowując ją, by jeszcze skuteczniej zwalczać niedozwolony obrót substancjami.

Istnieją różne metody leczenia narkomanii. Jednak proces wyjścia z nałogu jest trudny i czasochłonny. Obejmuje 3 etapy:

• detoksykacja — nagłe odstawienie substancji (dla bezpieczeństwa i zwiększenia szansy powodzenia może być przeprowadzana na szpitalnym oddziele odwykowym);
• rehabilitacja — diagnoza problemu i rozpoczęcie właściwego leczenia, np. terapia narkomanii;
• leczenie postrehabilitacyjne — czas powrotu do zdrowego życia społecznego bez substancji.

W leczeniu narkomanii wykorzystywane są:

• terapia poznawczo-behawioralna budująca w Pacjencie własne wzorce myślenia,
• terapia substytucyjna, czyli leczenie farmakologiczne narkomanii poprzez osłabienie głodu narkotykowego lekami,
•  metoda abstynencyjna — budowanie z pomocą terapeuty własnej siły woli w celu utrzymania całkowitej abstynencji,
• model Minnesota – odbudowa godności i normalnego życia Pacjenta, zapewnienie opieki w radzeniu sobie z chorobą.

Oprócz terapii uzależnień stosuje się również leki. Jednak w pierwszej kolejności Pacjent musi przestać używać narkotyku. W tym celu zaleca się detoksykację — nagłą lub stopniową, która nie spowoduje objawów abstynencyjnych. Następnie przystępuje się do właściwego leczenia. Celem działań jest wydłużenie okresu abstynencji i zapobieganie ponownemu użyciu narkotyku. W czasie detoksykacji wobec Pacjenta stosuje się:

• substancję uzależniającą w celu zmniejszenia dawek w warunkach kontrolowanych;
• leki zbliżone działaniem do substancji, od której Pacjent jest uzależniony;
• leki hamujące objawy zespołu abstynencyjnego (np. klonidyna);
• blokery i środki awersyjne wywołujące nieprzyjemne skojarzenia z użyciem substancji.

Jeśli narkomania jest efektem współistniejących zaburzeń psychicznych, wówczas Pacjent wymaga wyleczenia choroby powodującej uzależnienie. Cele farmakoterapii w leczeniu narkomanii obejmują również neurologiczne i psychiatryczne powikłania po używaniu substancji jak np. zatrucia, czy psychoza.

Farmakoterapia nie stanowi jednak sposobu na pełne wyleczenie. Powinna być stosowana jednocześnie z psychoterapią. W tym zakresie pomoc specjalistów oferuje MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego.

Zapraszamy także do komfortowego szpitala psychiatrycznego w Warszawie na oddział leczenia uzależnień, gdzie otrzymasz kompleksową pomoc i skuteczne wsparcie w wyjściu z nałogu.

Pierwsze przypadki psychiatrycznego leczenia narkomanii w Polsce miały miejsce w latach 20 XX wieku. Jeszcze wcześniej leczono alkoholizm. Początkowo leczeniem obejmowano pojedynczych Pacjentów. Dziś w psychologii i psychiatrii terapia uzależnień jest już powszechnym zjawiskiem. Pacjentów jest znacznie więcej, co jest między innymi wynikiem narastającego problemu uzależnień, ale także coraz częstszego korzystania z fachowej, kompleksowej pomocy w takich ośrodkach jak  MindHealth oraz faktu, że uczymy się jako społeczeństwo stawiać czoła problemom i powoli, ale jednak z coraz lepszym skutkiem o nich mówić i szukać pomocy. Na szczęście, z problemem uzależnień nie znajdujemy się w czołówce państw. Zgodnie z sondażem przeprowadzonym w 2018 roku odsetek osób uzależnionych od narkotyków w Polsce wyniósł 10,4% wśród osób w przedziale wiekowym 15-34 lata. Dla porównania w tym samym roku w Belgii odnotowano odsetek w wysokości 15,9%.

Informacje na temat stanu narkomanii w poszczególnych krajach są pozyskiwane ze statystyk sądowych, prokuratury, policyjnych, ośrodków zdrowia, oświaty i badań socjologicznych. Do danych należy jednak podchodzić ostrożnie ze względu na sposób ich zbierania. Przykładowo w przypadku ochrony zdrowia, o Pacjentach z problemem dowiemy się dopiero w razie udzielenia pomocy medycznej lub gdy Pacjent sam podda się leczeniu.

Organy ścigania natomiast zbierają dane w przypadku naruszeń prawa przez osoby uzależnione. Tym sposobem rzeczywista liczba osób dotkniętych narkomanią może być wyższa. Europejski raport narkotykowy 2020 obrazuje stan narkomanii w wielu krajach Europy, w tym w Polsce.

Szczególnie dostrzegalny jest problem śmierci. Liczba zgonów w Europie spowodowana używaniem narkotyków wyniosła 8 300. Śmierć w 24% dotknęła kobiet i w 76% mężczyzn. Średni wiek zmarłych osób to 41,7 lat. W Polsce w 2018 roku śmierć poniosło 199 osób.

Dane z placówek leczniczych oraz programów wymiany igieł i strzykawek ukazują, że w Polsce Pacjenci zgłaszają się do leczenia ze względu na uzależnienie od:

• Marihuany i haszyszu - 39,9%;
• Amfetaminy - 27%;
• Metamfetaminy - 8,8%;
• Leków uspokajających i nasennych - 5,1%;
• Heroiny - 3,2%;
• Kokainy - 2,7%;
• Syntetycznych katynonów - 2,3%.

To najczęstsze substancje powodujące uzależnienie wśród Pacjentów. Jak widać, dominuje uzależnienie od marihuany. Pozostałe środki z niższym odsetkiem uzależnień obejmują m.in. MDMA, crack, czy metadon.

Kiedyś narkomania była wiązana z tzw. „cierpieniem społecznym”. Dopatrywano się przyczyn narkomanii w osobowości Pacjentów lub ich środowisku życia. Idąc dalej tym tropem, dziś można się spotkać z określeniem narkomanii jako „choroby duszy”. Przyczyny narkomanii sięgają emocji człowieka, jego potrzeb społecznych i poczucia bezpieczeństwa.

Uzależnienie od narkotyków dotyka wszystkich, nie jest zależne od wykształcenia, pracy, czy pochodzenia. Narkomania jest obecnie problemem wielu państw, gdyż stale się rozwija.

• Psychologiczne przyczyny narkomanii.

Pacjent początkowo sięga po używkę z różnych przyczyn, np. z ciekawości, czy potrzeby akceptacji w grupie. Następnie powtarza czynność, dążąc do poczucia przyjemności — szczęścia, jakiego doświadczył za pierwszym razem. Ponowne używanie substancji to prosta droga do uzależnienia. Osoby najbardziej narażone na problem narkomanii wykazują takie cechy, jak:

• brak pewności siebie;
• nieumiejętność rozwiązywania problemów;
• brak asertywności.

Narkotyk sprawia, że te cechy zanikają w osobie uzależnionej. Pacjent staje się wówczas odważny i czuje, że może sobie poradzić ze wszystkim.

• Moda.

Jako przyczynę narkomanii literatura wyróżnia także obowiązującą modę. Kultura masowa w dużej mierze kształtuje opinie ludzi i ich postawy — również wobec narkotyków. Młodzi ludzie słuchają muzyki, w której autorzy przywołują narkotyki jako element normalnego życia. Sprawiają, że kwestia używania substancji staje się tolerowana i tym samym zachęcają do nich inne osoby.

• Problemy społeczne.

Sięganie po substancje odurzające może być również efektem nieprawidłowości w środowisku społecznym. Przykładem są problemy rodzinne, życie w tzw. środowisku patologicznym. Rodzie spożywający alkohol powodują w osobie uzależnionej problemy emocjonalne, które ta stara się stłumić narkotykami.

Przede wszystkim należy zaznaczyć, że uzależnienie mimo stygmatyzacji jest problemem medycznym, a nie moralnym. To nie kwestia woli, a zdrowia — mechanizmu poszukiwania przyjemności i nagrody.

Granica między incydentalnym przyjmowaniem narkotyków a nałogowym jest bardzo cienka. Kiedy zostaje zerwana? O narkomanii możemy mówić w momencie, gdy Pacjent odczuwa silny przymus sięgania po substancje psychoaktywne. Traci kontrolę nad własną wolą i sięga po substancje, ponieważ nie jest w stanie walczyć z potrzebą użycia. Jak rozpoznać uzależnienie od narkotyków? Osoba uzależniona może zmienić swoje zachowanie i wykazywać następujące objawy:

• zmiana sposobu bycia;
• zmiana ubierania się (także w celu zakrycia widocznych nakłuć);
• oddalenie od rodziny;
• problemy w kontaktach z otoczeniem;
• drażliwość;
• nerwowość;
• zaniedbywanie obowiązków.

Osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne częściej sięgają po narkotyki. Szczególny problem mają z tym Pacjenci chorujący na schizofrenię, Pacjenci z chorobą afektywną dwubiegunową, czy z zaburzeniami lękowymi.

U chorego, który wstrzymuje zażycie substancji, gdy organizm się tego domaga, mogą również wystąpić objawy abstynencyjne, takie jak:

• zaburzenia nastroju (np. napady złości, przygnębienie);
• poczucie lęku;
• pobudzenie;
• głód;
• bezsenność;
• drżenie;
• skurcze mięśni;
• wahania ciśnienia krwi.

Uzależnienie od narkotyków rozwija się czterostopniowo.

• 1 stopień — atrakcyjność narkotyku.

Pacjent używa narkotyku okazjonalnie dla lepszego samopoczucia. Dopiero odkrywa działanie środka na swój organizm, jest nim zaciekawiony i narkotyk uznaje za pozytywną substancję.

• 2 stopień — uzależnienie psychiczne.

W tej fazie Pacjent odczuwa przymus sięgania po narkotyk. Potrzeba jeszcze nie wynika z symptomów fizycznych, lecz konieczności złamania ponurej rzeczywistości. Pacjent może w tym czasie okłamywać bliskich i poszukiwać środków na zakup substancji.

• 3 stopień — uzależnienie fizyczne.

To faza, w której Pacjent odczuwa głód fizyczny objawiający się jako wymioty, niepokój i bóle. Sięgnięcie po narkotyk poprawia samopoczucie fizyczne, a nie jak w poprzedniej fazie psychiczne.

• 4 stopień — faza degradacji.

To ostatnia faza, która grozi poważnym uszkodzeniem zdrowia, a nawet śmiercią, jeśli dojdzie do przedawkowania substancji. Osoba uzależniona nie jest w stanie już funkcjonować bez narkotyków.

Skutki narkomanii mogą być różne, inne u każdego Pacjenta, w zależności od substancji uzależniającej.

• Heroina prowadzi do uszkodzenia mózgu i narządów, takich jak nerki, serce, czy wątroba. Konsekwencją używania zanieczyszczonych igieł może być także żółtaczka.
• Środki antydepresyjne i nasenne wpływają na aktywność ośrodkowego układu nerwowego, prowadząc do przyćmienia świadomości. Pacjent wolno mówi, sprawia wrażenie zrelaksowanego.
• Skutkiem zażywania amfetaminy jest nagły przypływ energii i poczucie euforii. Następstwem przyjęcia jest silne pobudzenie, a także potliwość, drżenie rąk i suchość w ustach.
• W przypadku ekstazy pojawia się wzrost ciśnienia, serce pracuje szybciej, a źrenice się rozszerzają.
• Kokaina wprawia w stan euforii, pobudza pewność siebie, jednak konsekwencją użycia może być również niepokój, agresja i drażliwość. Kokaina prowadzi do bardzo silnego uzależnienia. Może powodować krwotoki z nosa, katar, czy bóle gardła.
• Marihuana i haszysz dają lekkie poczucie rozluźnienia, wprawiają w stan subtelnej euforii. Dym uwalniający się podczas palenia zawiera substancje rakotwórcze. Marihuana powoduje apatię i prowadzi do problemów z koncentracją.

Oprócz skutków fizycznych należy pamiętać, że narkomania wywołuje szkody we wszystkich sferach życia człowieka. Prowadzi do zmian osobowości, niszczy organizm i życie społeczne Pacjenta.

Działania profilaktyczne docierają do grup najbardziej narażonych na uzależnienie od narkotyków. Narkomania wśród młodzieży stanowi duży problem, ponieważ przynależność do tej grupy ze względu na okres dojrzewania i ciekawość sprzyja sięganiu po środki zmieniające świadomość. Dlatego programy profilaktyczne dotyczą często budowania antynarkotycznych postaw wśród dzieci i młodzieży.

Istnieją krajowe programy przeciwdziałania narkomanii, których celem jest ograniczenie popytu na narkotyki wśród różnych grup społecznych. Działania kierowane są do grup zwiększonego ryzyka — są prowadzone w szkołach, obejmują edukację dzieci, jak i pracowników szkół. Profilaktyka jest nadzorowana przez pedagogów i psychologów. Działania polegają na poszerzeniu wiedzy, lecz również dotyczą procedur działań w razie zagrożenia spowodowanego uzależnieniem.

Narkomania ma ogromny wpływ na zdrowie fizyczne Pacjenta, lecz stanowi również problem społeczny. Często podjęcie leczenia następuje ze względu na konflikty prawne, możliwe bądź już się toczące. Narkomania prowadzi bowiem do degradacji moralnej człowieka. Pacjent przestaje wyznawać dotychczasowe wartości, zaczyna czasem dokonywać przestępstw, uprawiać prostytucję, kraść. I dlatego często w mediach przeciętny obywatel otrzymuje taki właśnie stereotypowy obraz narkomana. Takie kształtowanie podejścia do osób uzależnionych od narkotyków przez pryzmat uprzedzeń jest bardzo krzywdzące. Tymczasem narkomanii często sięgają po używki, ponieważ są ofiarami wykluczenia społecznego.

Osoby uzależnione od narkotyków są mocniej piętnowane przez społeczeństwo niż chorzy psychicznie i osoby dotknięte chorobą alkoholową. Dyskryminacja osób uzależnionych od narkotyków jest w dużej mierze społecznie akceptowalna. Można się spotkać z opiniami o konieczności ograniczenia chorym dostępu do opieki zdrowotnej, ponieważ „sami są sobie winni”. Jest to bardzo krzywdząca opinia. Dla poprawienia sytuacji Pacjentów dotkniętych chorobą konieczne jest prowadzenie kampanii destygmatyzujących.

Wyjście z nałogu jest czasochłonne i wymaga wiele wysiłku, jednak jest także pełne nadziei dla Pacjenta i jego Bliskich, gdyż fachowa pomoc, którą teraz Pacjent ma do dyspozycji, wielu uzależnionym osobom przywróciła radość życia i wolność od nałogu. Żyjąc z osobą uzależnioną, musimy uzbroić się w cierpliwość i nadzieję, że konsekwentne działania w końcu przyniosą efekty. Należy postępować bardzo empatycznie, cierpliwie, bez irytacji, czy wstrętu. Osoba, która spędza z Pacjentem dużo czasu, sama jest narażona na problemy emocjonalne. Warto, by również zdecydowała się na terapię lub skorzystała z grup wsparcia.

Zdarza się, że osoba uzależniona nie chce podjąć leczenia, wyraża opór. W takiej sytuacji nie należy zmuszać chorego do podjęcia terapii. To może wzbudzić w nim jeszcze większą niechęć. Wówczas z uzależnionym warto rozmawiać. Okazać wsparcie i opiekę, a także nadzieję i wiarę w to, że jest w stanie zwalczyć nałóg. Chorobę należy zaakceptować i jednocześnie zachęcać do przezwyciężenia jej z pomocą specjalisty.

Warto zaznaczyć, że okazjonalne branie narkotyków jeszcze samo w sobie nie jest uzależnieniem, lecz już wymaga interwencji. W przeciwnym razie uzależnienie od narkotyków może się rozwinąć. Istnieje wiele podejść w przeciwdziałaniu narkomanii. O tym, jakie jest właściwe dla konkretnego Pacjenta, powinien zdecydować terapeuta lub lekarz.

Źródła:

• M. Szulc, Bo każdy pijak to złodziej! Problem stygmatyzacji i destygmatyzacji osób uzależnionych, „Serwis informacyjny UZALEŻNIENIA” 2020, nr 4 (92), s. 31-37;
• Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Europejski raport narkotykowy 2021: Tendencje i osiągnięcia. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Luksemburg 2021;
• Światowa Organizacja Zdrowia, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. ICD-10, 2009;
• B. Antkiewicz, Profilaktyka narkomanii w szkołach — zapobieganie, leczenie i reintegracja społeczna, „Kontrola Państwowa” 2014, nr 55, 2 (355), s. 132-144;
• Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Raport o stanie narkomanii w Polsce, Warszawa 2020;
• Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów, Łódź, 2012;
• ISAP (Internetowy System Aktów Prawnych).