Uzależnienie od telefonu: objawy, jak leczyć?

Uzależnienie od telefonu (in. fonoholizm) należy do uzależnień behawioralnych (uzależnień od czynności, uzależnień niechemicznych) związanych z nowymi technologiami i światem wirtualnym. Jak się okazuje, nieograniczony dostęp do sieci w smartfonie, który stał się poręcznym, przenośnym komputerem, wiąże się z szeregiem trudności, jakie możemy wyróżnić w związku z jego nieprawidłowym wykorzystywaniem.

Z pojęciem nadmiernego czy też problemowego korzystania z telefonu komórkowego wiążą się takie terminy, jak nomofobia (lęk przed rozładowaniem telefonu i niemożnością korzystania z niego) czy też FOMO (lęk przed pominięciem lub przegapieniem czegoś istotnego).

Uzależnienie od telefonu jest relatywnie nowym zjawiskiem. Zalicza się do kategorii problemowego używania nowych technologii, podobnie jak uzależnienie od gier wideo/online czy uzależnienie od Internetu.

W związku z tym fonoholizm nie doczekał się jeszcze kryteriów diagnostycznych w żadnej z klasyfikacji chorób – ani w ICD-10 czy ICD-11 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) ani w DSM-V (aktualna klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego).

Aby rozpoznać uzależnienie od telefonu, można jednak posłużyć się ogólnymi kryteriami dotyczącymi uzależnień, które zawarte są w ICD-10.

Kryteria te odnoszą się one do zarówno do uzależnień związanych z nadużywaniem różnego rodzaju substancji, jak i do kompulsywnie powtarzanych czynności – a taką jest np. nadmierne korzystanie z telefonu komórkowego. Uwzględniają:

• poczucie przymusu lub silne pragnienie podejmowania określonych zachowań i czynności;
• trudności w kontrolowaniu zachowania w danym obszarze;
• fizjologiczne objawy odstawienia, jeśli zachowanie zostanie ograniczone lub zupełnie zaniechane;
• wzrost tolerancji – potrzeba nasilania zachowań i czasu ich trwania, aby otrzymać zadowalający efekt;
• zaniedbywanie dotychczasowych źródeł przyjemności i szczęścia;
• kontynuowanie szkodliwych zachowań pomimo ponoszonych kosztów i strat.

Wszystkie wspomniane wyżej kryteria można odnieść do nadmiernego i problemowego korzystania ze smartfona.

Sięgnięcie po telefon komórkowy jest podyktowane silną potrzebą psychiczną i rodzajem przymusu, a uzależniony od telefonu komórkowego doświadcza dużych trudności w kontrolowaniu tego zachowania.

Pomimo postanowień czy obietnic zmniejszenia częstotliwości i intensywności korzystania z telefonu, wciąż nie potrafi go odłożyć.

Zauważalne mogą być także objawy fizjologiczne, jeśli z jakiegoś powodu dojdzie do cyfrowego detoksu. Mogą to być: szybsze bicie serca, pocenie się, nudności, bóle głowy czy bezsenność.

Podobnie jak w przypadku innych uzależnień, fonoholizm doprowadza osobę nim dotkniętą do zaniedbania swoich dotychczasowych zainteresowań i pasji. Nic nie jest już w stanie konkurować z rozrywką, jaką uzależnionemu zapewnia korzystanie z telefonu. Przestaje mu też zależeć na rzeczach, które kiedyś stanowi dla niego wartość.

Ostatnim syndromem wskazującym na uzależnienie jest fakt, że pomimo ponoszenia konsekwencji i przykrych skutków, osoba nadmiernie korzystająca z telefonu nie widzi źródeł swojego problemu i nie ogranicza czasu spędzonego ze smartfonem.

Uzależnienie od telefonu powiązane jest z różnymi zjawiskami, których specyfikę, skutki i przyczyny badacze na całym świecie dopiero próbują zrozumieć i wyjaśnić. Należą do nich m.in. nomofobia, FOMO czy phubbing, czyli akt lekceważenia kogoś na rzecz patrzenia w telefon komórkowy.

W literaturze przedmiotu wspominana jest także skatologia telefoniczna. Stanowi ona rodzaj parafilii, polegającej na osiąganiu pobudzenia seksualnego podczas obscenicznych rozmów przez telefon z osobami obcymi.

Nomofobia (z ang. No mobile phobia) jest jednym ze zjawisk związanym z uzależnieniem od telefonu. Dotyczy lęku przed brakiem możliwości skorzystania z telefonu. Może objawiać się niepokojem, panicznym lękiem lub nawet zachowaniami agresywnymi.

Jak do tej pory, nomofobia nie została jeszcze terminem medycznym. Pojęcie pojawiło się jednak po raz pierwszy w 2008 roku po brytyjskich badaniach dotyczących użytkowników telefonów komórkowych. Aż 53% z nich deklarowało niepokój i zdenerwowanie w sytuacji, gdy nie mają zasięgu lub zgubią, zapomną albo rozładują swój smartfon.

FOMO (z ang. fear of missing out) to lęk przed pomięciem lub przegapieniem czegoś ważnego w sytuacji bycia offline i bez telefonu.

Syndrom opiera się na przekonaniu dotkniętej nim osoby, że musi ona nieustannie „trzymać rękę na pulsie” – być online, sprawdzać powiadomienia i nowe publikacje np. w mediach społecznościowych. W innym przypadku z pewnością przegapi coś istotnego, ciekawego lub satysfakcjonującego. Lęk ten dotyczy także wykluczenia – „inni będą wiedzieć lub brać w tym udział, a ja nie”.

Co istotne, w przypadku niekorzystania z mediów społecznościowych przez osoby z FOMO, zaobserwować u nich można objawy somatyczne – potliwość, zawroty głowy, bóle brzucha lub nudności.

Znamy już ogólne kryteria diagnostyczne uzależnienia. Warto jednak przyjrzeć się bliżej symptomom fonoholizmu u dorosłych oraz u dzieci – potrafią się one różnić, choć ich istotą są te same mechanizmy psychologiczne.

Przejawy uzależnienia od smartfona u dorosłych Pacjentów to:

• spędzanie ogromnej ilości czasu na aktywności w telefonie;
• obsesyjne sprawdzanie powiadomień w telefonie;
• dźwięki fantomowe (złudzenie, że słyszy się dźwięk dzwonka lub wibracji w smartfonie);
• zaniedbywanie swoich obowiązków na rzecz korzystania z telefonu;
• korzystanie ze smartfona w sytuacjach społecznych, np. na spotkaniu, przy stole ze znajomymi;
• podejmowanie ryzykownych zachowań, np. korzystanie z telefonu podczas jazdy samochodem lub  przechodzenia przez jezdnię;
• utrata zainteresowania swoimi ulubionymi zajęciami;
• zaniedbanie relacji z innymi ludzi i izolacja społeczna;
• doświadczanie emocjonalnej pustki bez smartfona;
• wielokrotne, nieudane próby zmniejszenia czasu spędzonego z telefonem;
• brak kontroli nad czasem i częstotliwością korzystania ze smartfona.

Uzależnienie dziecka od spędzania czasu i kontaktowania się ze znajomymi za pomocą telefonu często bardzo długo bywa niezauważone lub bagatelizowane przez otoczenie. Wynika to przede wszystkim z przeświadczenia, że wszystkie dzieci prędzej lub później rozpoczynają swoją cyfrową przygodę ze smartfonem. Dla części rodziców i opiekunów płynący z tego wniosek jest jeden – korzystanie z telefonu nie może być szkodliwe, jeśli robią to wszystkie lub prawie wszystkie dzieci.

Niestety granica pomiędzy prawidłowym a nadmiernym i uzależniającym korzystaniem z telefonu jest niezwykle łatwa do przeoczenia. Zachowania, które powinny zaniepokoić rodziców w kontekście możliwego uzależnienia się ich pociech od smartfonu to m.in.:

• utrata zainteresowania dotychczasowymi zabawami i aktywnościami;
• powtarzające się pytania o telefon, jego sprawność lub naładowaną baterię;
• koncentracja całej uwagi na aktywności w telefonie; dziecko opowiada tylko lub przede wszystkim o swoich ulubionych grach, filmach i postaciach z wirtualnego świata;
• zasypianie z telefonem i prośba o smartfon zaraz po przebudzeniu;
• agresja i/lub histeria w sytuacji odebrania telefonu przez osobę dorosłą,
• domaganie się przez dziecko coraz dłuższego czasu spędzonego z telefonem;
• nieprzestrzeganie ustalonego harmonogramu zw. z korzystaniem z telefonu;
• elefon staje się ważniejszy i bardziej atrakcyjny od rówieśników;
• dziecko stosuje manipulację i kłamie, by uzyskać telefon.

Niestety dziecko uzależnione od smartfona lub znajdujące się w fazie ostrzegawczej uzależnienia nie poradzi sobie z nim bez pomocy osób dorosłych. Dlatego tak istotne jest wczesne reagowanie na niepokojące objawy fonoholizmu.

Przyczyny uzależnienia od telefonu komórkowego są niezwykle złożone. Na genezę fonoholizmu mogą składać się w różnych proporcjach czynniki osobowościowe, rodzinne, społeczne, psychiczne czy uwarunkowania biologiczne — niektóre osoby są bardziej podatne na uzależnienie się od czynności lub substancji, niż inne.

Nie bez znaczenia jest otoczenia, w którym się wychowujemy i dorastamy, a także okres rozwoju, w którym po raz pierwszy sięgniemy po smartfon. Choć uzależnienie od telefonu zdarza się w każdym wieku, to zdecydowanie silniej na fonoholizm narażone są dzieci, które spędzają długie godziny na aktywności w telefonie.

Przyczyną uzależnienia od telefonu pośrednio jest także niedostateczna edukacja w zakresie ryzyka, jakie niesie za sobą korzystanie z nowych technologii. Nauka higieny cyfrowej jest ważnym aspektem profilaktyki nowych uzależnień.

Na fonoholizm bardziej narażone są osoby o pewnych cechach osobowości. Zazwyczaj zalicza się do nich nieśmiałość, lękliwość i wysoką neurotyczność, niską samoocenę, a także impulsywność i nadmierną reaktywność emocjonalną. Nie są to jednak bezpośrednie przyczyny uzależnienia od telefonu, a jedynie czynniki ryzyka.

W przypadku każdej osoby dotkniętej problemowym korzystaniem z telefonu przyczyny jej uzależnienia powinny być rozpatrywane indywidualnie. Zazwyczaj stanowią splot doświadczeń życiowych, cech osobowości, uwarunkowań temperamentalnych oraz oddziaływań społecznych.

Uzależnienie od telefonu ma niekorzystny wpływ na sen bez względu na ilość spędzanego ze smartfonem czasu. Przeprowadzane badania podkreślają, że fonoholizm posiada związek zarówno z jakościowymi, jak i ilościowymi zaburzeniami snu.

Ponadto, uzależnienie od telefonu wiąże się ze zmęczeniem w ciągu dnia, wydłużoną latencję snu oraz jego skróconym trwaniem. Korzystanie ze smartfona może opóźniać rytm dobowy i pogarszać jakość snu. Zaburzenia snu doświadczane przez osoby uzależnione od smartfona mogą także pośredniczyć w rozwoju depresji.

Badania prowadzone m.in. w Chinach na studentach problemowo używających telefonów komórkowych dowiodły, że wskaźniki problemów ze snem i objawów depresyjnych były dla tych uczestników znacząco wyższe. Wydaje się więc, że problemowe używanie smartfonów, zaburzenia depresyjne i zaburzenia snu są ze sobą skorelowane. Związek ten nieustannie badany jest przez naukowców i opisywany w literaturze przedmiotu.

Fonoholizm wiąże się z fizycznymi oraz psychiczno-społecznymi skutkami dla uzależnionego i jego najbliższego otoczenie oraz bliskich.

Niestety, mechanizm iluzji i zaprzeczania sprawia, że osoba taka często nie jest w stanie przyznać się do swojego problemu nawet podczas konfrontacji z oczywistymi konsekwencjami nałogu.

Somatyczne rezultaty spędzania zbyt dużej ilości przy ekranie telefonu to:

• problemy ze wzrokiem;
• bóle mięśni i bóle kręgosłupa;
• zaburzenia snu (w tym bezsenność);
• problemy z koncentracją;
• nieumiejętność dłuższego skupienia uwagi;
• poczucie ciągłego zmęczenia;
• mniejsza wydajność w pracy lub gorsze wynik w nauce.

Obejmują one najczęściej:

• spadek samooceny;
• niepokój i lęk;
• trudności w relacjach interpersonalnych;
• izolacja od bliskich i rodziny, a w efekcie samotność;
• agresywne i impulsywne zachowania;
• nieumiejętność spędzania wolnego czasu bez smartfona;
• brak zainteresowania rzeczywistością;
• poczucie bezcelowości i bezsensu życia.

Choć skutki uzależnienia od telefonu mogą się różnić w zależności od danego przypadku, to zawsze są one negatywne i przykre. Jak więc walczyć z uzależnieniem od telefonu?

Uzależnienie od telefonu potrafi równie skutecznie, co alkoholizm czy narkomania, zrujnować życie na wielu płaszczyznach. Niestety, bagatelizowanie ciągłego zerkania na telefon i wielogodzinnego scrollowania mediów społecznościowych nie pomaga w walce z fonoholizmem.

Pierwszym i najważniejszym krokiem w leczeniu jest uświadomienie sobie przez Pacjenta problemowego korzystania z telefonu. Dostrzeżenie negatywnych skutków swoich zachowań to szansa na rozbudzenie motywacji oraz gotowości do zmiany. Stanowią one kluczowy czynnik dla powodzenia terapii fonoholizmu.

Kiedy pierwsze próby pokonania uzależnienia od smartfona w pojedynkę nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, warto rozważyć skorzystanie z fachowej pomocy specjalistów zdrowia psychicznego. Sprawnie pokierują oni procesem leczenia i wskażą najlepsze rozwiązania.

Rodzice powinni też pamiętać, aby już od najmłodszych lat stosować metody zapobiegające rozwoju uzależnienia od telefonu u swoich dzieci.

Badania jasno wskazują, że jedną z najefektowniejszych metod leczenia uzależnień behawioralnych (w tym także uzależnienia od telefonu) jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. Bazuje ona na modyfikacji zachowań Pacjenta.

Wprowadzane zmiany opierają się na zasadach uczenia się i wiedzy o procesach poznawczych. W terapii poznawczo-behawioralnej można wyróżnić trzy etapy: opisujemy je poniżej.

Modyfikacja zachowania to początkowa faza terapii, której celem jest przekształcenie nieadaptacyjnej i niezdrowej aktywności Pacjenta. Wzmacniana jest umiejętność samokontroli i samoregulacji. Buduje się wewnętrzną motywację Pacjenta do zmiany sposobu korzystania ze smartfona.

Pacjent uczy się także nazywać własne emocje i dostrzegać czynniki wywołujące w nim chęć sięgania po telefon. Wspólnie z terapeutą wypracowuje skuteczne sposoby radzenia sobie z napięciem i stresem.

Ten etap polega na zmianie zniekształceń poznawczych i błędnych przekonań o sobie, świecie czy roli telefonu komórkowego. Pacjent zaczyna zauważać błędne wzorce w myśleniu i modyfikuje niepoprawne wnioskowanie. Pozwala mu to zidentyfikować swoje podstawowe problemy oraz konsekwencje uzależnienia w szerszym kontekście.

To etap terapii, kiedy Pacjent wspólnie z terapeutą identyfikuje różnego rodzaju trudności i problemy, które w przyszłości mogłyby doprowadzić do nawrotu uzależnienia. Jest to więc czas na ułożeniu planu takiego działania w sytuacjach zagrażających, które uchroni Pacjenta przed ponownym stosowaniem nieadaptacyjnych sposobów radzenia sobie z napięciem, nudą czy niepokojem.

Innymi sposobami na walkę z uzależnieniem od telefonu są takie oddziaływania, jak:

• psychoedukacja dotycząca uzależnień od nowych technologii;
• warsztaty radzenia sobie z napięciem i stresem;
• warsztaty doskonalenia komunikacji z innymi ludźmi;
• poszukiwanie sposobów na kreatywne spędzanie czasu wolnego.

Leczenie uzależnienia od telefonu powinno rozpocząć się jak najwcześniej – zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieży. Warto udać się na spotkanie z psychologiem lub psychoterapeutą w MindHealth już przy pierwszych, niepokojących objawach problemowego korzystania ze smartfona.  

Źródła:

• P. Pajor, Problemowe użytkowanie, nadmierne korzystanie, uzależnienie od smartfona, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, 2021, 21 (4), p. 281–292;
• P. Sarnowski, A. Stelmaszczyk, Fonoholizm – uzależnienie naszych czasów, „Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna”, Vol. 10, 1(19)2022;
• I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, Uzależnienia behawioralne, Warszawa, 2018;
• P. Izdebski, M. Kotyśko, Problematyczne użytkowanie telefonu komórkowego a zdrowie psychiczne, „Transdyscyplinarne Studia o Kulturze (i) Edukacji”, nr 5, s. 47-60;
• E. Krzyżak-Szymańska, Dysfunkcjonalne używanie telefonu komórkowego wśród młodzieży a kontrola rodzicielska, „Roczniki Teologiczne”, Tom LXVI, zeszyt 10 – 2019;
• A. Kleszczewska-Albińska, Wybrane poznawczo-behawioralne modele uzależnień behawioralnych, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, 2022, 22 (1), p. 10–18;
• W. Czerski, Nomofobia – szczególnie groźna odmiana uzależnienia od telefonu, „Edukacja – Technika – Informatyka” nr 3/25/2018;
• Uzależnienie od telefonu, phubbing i depresja u mężczyzn i kobiet (https://www.uzaleznieniabehawioralne.pl/siecioholizm/uzaleznienie-od-telefonu-phubbing-i-depresja-u-mezczyzn-i-kobiet/ – dostęp 11.10.2022)