Strach i lęk – czym się różnią? Jak sobie radzić?

Strach dotyczy sytuacji zewnętrznej, pojawia się w sytuacji realnego zagrożenia. Z kolei lęk w większym stopniu dotyczy naszych myśli, projekcji sytuacji, które się nie wydarzyły, ale mogą się wydarzyć. Najważniejszą różnicą między lękiem a strachem jest to, że strach jest reakcją na niebezpieczną sytuację, powstaje w obliczu realnego zagrożenia, a w naszym organizmie odpowiada za niego ciało migdałowate w mózgu. Są to dwie struktury znajdujące się po obu stronach mózgu, a w wyniku bodźca wysyła on sygnał do walki lub ucieczki. Ciało migdałowate przypisuje emocjonalne znaczenie sytuacjom oraz odpowiada za formowanie wspomnień emocjonalnych. Z kolei lęk powstaje w naszych myślach - w organizmie za jego powstawanie odpowiedzialna jest kora mózgowa, odpowiedzialna za proces myślenia. 

Strach jest reakcją - na np. bliskie spotkanie z jadowitym wężem lub pająkiem, ale jeśli oglądamy film o nich i odczuwamy niepokój - wtedy jest to lęk.

Strach jest stanem silnego emocjonalnego napięcia - dochodzi do wyrzutu adrenaliny i noradrenaliny, rozszerzają się źrenice, serce bije szybciej. Na reakcję strachu składają się cztery elementy:

• składnik emocjonalny - uczucie związane z silną obawą,
• składnik poznawczy - oczekiwania związane z zagrożeniem,
• składnik somatyczny - reakcja fizjologiczna organizmu,
• składnik behawioralny - a więc reakcja na strach, czyli walka, ucieczka lub bezruch.

Paul Ekman, ekspert od emocji, podzielił uczucia na takie, które są uniwersalne kulturowo. Wyróżnił 6 emocji podstawowych, wśród których znalazł się m. in. strach. Pozostałe emocje uniwersalne to złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie. Inne emocje, w jego teorii, są mieszanką emocji podstawowych. 

Karl Albrecht, niemiecki lekarz, psycholog i psychoterapeuta podzielił z kolei strach na różne rodzaje, dotyczące wszystkich ludzi i pozwalające kwalifikować obiekty budzące to uczucie:

• Wyginięcie - czyli strach przed śmiercią, a dokładnie przed tym, że przestaniemy istnieć. Zaliczamy tutaj wszystko, co może przynieść ten koniec istnienia, a więc wypadek, katastrofę, wojnę itp.
• Okaleczenie - czyli strach przed bólem i utratą zdrowia. Dotyczy on wszystkich sytuacji, które powodują zagrożenie. Można tutaj zaliczyć także strach przed zwierzętami, urazami.
• Separacja - czyli strach przed samotnością, utratą kogoś bliskiego, a także z wykluczeniem z grupy.
• Utrata autonomii - czyli strach przed utratą wolności.
• Śmierć ego – czyli strach przed sytuacjami, które zagrażają naszej samoocenie - np. strach przed wystąpieniami publicznymi. 

Strach motywuje nas do działania w trudnej sytuacji, natomiast lęk odnosi się naszych myśli. Skoro wiemy już, czym są lęk i strach, to pora przyjrzeć się fobii. Fobia jest zaburzeniem psychicznym, którego objawem może być strach lub lęk. Oznacza to, że uczucie strachu utrzymuje się mimo braku powodów do niego, chory nie ma możliwości kontroli nad swoim strachem, często nawet mimo tego, że sam zdaje sobie sprawę z bezpodstawności swoich uczuć. Lęk jest irracjonalny i niewspółmierny do sytuacji, często wynika z abstrakcyjnego myślenia.

Ekspozycja na obiekt silnego strachu powoduje paraliżujący niepokój lub atak paniki, objawiający się dolegliwościami somatycznymi, np. serce zaczyna szybciej bić, pojawia się drżenie ciała, bóle brzucha. Wyróżnia się wiele rodzajów fobii, do najczęstszych z nich zalicza się arachnofobię (lęk przed pająkami), kynofobię (lęk przed psami), akrofobię (lęk przed wysokością), fobię społeczną czy klaustrofobię. Fobie mogą utrudniać codzienne funkcjonowanie, ale można je leczyć poprzez psychoterapię. 

Można bać się pająków, unikać ich, a w sytuacji spotkania z nimi - przestraszyć się. O fobii mówimy wtedy, kiedy silny strach pojawia się już w momencie oglądania nawet zdjęcia pająka, kiedy obawy są niewspółmierne do sytuacji. Do objawów fobii zalicza się także sytuacje, kiedy chory unika miejsc, gdzie może spotkać pająka, właśnie ze strachu.

Nerwica lękowa jest inaczej nazywana lękiem uogólnionym i zaliczamy ją do zaburzeń lękowych. U chorego pojawia się ciągły, nieustanny lęk, który może trwać tygodniami lub latami. Lęk ten jest bliżej nieokreślony, powoduje także objawy somatyczne, do których zaliczamy ciągłe napięcie mięśni, bóle i zawroty głowy, szumy w uszach, problemy ze snem, bezsenność, kołatanie serca, duszności lub przyspieszony oddech, drżenia rąk, uderzenia gorąca, nadpotliwość, drażliwość, problemy z układem pokarmowym, trudności z koncentracją.

Osoba cierpiąca na zaburzenia lękowe ciągle się czegoś obawia, ma poczucie zagrożenia, jest w stanie gotowości do reakcji na wystąpienie zagrożenia. Do przyczyn rozwoju nerwicy lękowej zalicza się m. in. stres, a leczenie odbywa się najczęściej poprzez psychoterapię oraz środki farmakologiczne, które łagodzą napięcie. 

Zaburzenia lękowe znalazły swoje miejsce w Klasyfikacji ICD 10 pod numerami F40 - F48, jako Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną:

• F40 - Zaburzenia lękowe w postaci fobii.
• F41 - Inne zaburzenia lękowe (tutaj znajdują się m.in. lęk paniczny oraz zaburzenia depresyjne lękowe).
• F42 - Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (nerwica natręctw).
• F43 - Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne.
• F44 - Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne).
• F45 - Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (w tym zaburzenia hipochondryczne).
• F48 - Inne zaburzenia nerwicowe.

Strach lub stan lękowy wywołują w organizmie objawy somatyczne. Należą do nich:

• uderzenia gorąca, dreszcze, gęsią skórkę,
• drżenie ciała,
• przyspieszone bicie serca, kołatanie serca, 
• zwiększoną potliwość,
• utrudnione oddychanie (w tym duszność),
• nudności lub biegunki, związane z przyspieszonym metabolizmem, a więc i perystaltyką jelit,
• uczucie ściskania w brzuchu,
• zawroty głowy lub ból głowy w sytuacji przewlekłego lęku,
• suchość w ustach,
• dzwonienie w uszach,
• mrowienie kończyn,
• poczucie dezorientacji.

Teoretycznie strach odczuwany jest kiedy znajdujemy się w sytuacji zagrożenia i stanowi on motywację do ucieczki przed zagrożeniem lub do walki. Strach mobilizuje ciało - dochodzi do rozszerzenia źrenic, wzrostu napięcia mięśniowego, przyspieszonej akcji serca - jednym słowem organizm jest "gotowy" na stawienia czoła zagrożeniu. Jest to reakcja alarmowa i czysto fizjologiczna, wykształcona w procesie nauki.

W praktyce wygląda to tak, że uczymy się na własnych doświadczeniach (np. spadając z huśtawki zaczynamy się bać wysokości), doświadczeniach innych (ktoś spadł z huśtawki i na podstawie jego reakcji wykształca się strach przed wysokością) oraz wnioskując z reakcji innych - np. widząc strach rodziców przed czymś. W ludzkiej psychice jest także zakodowany strach przed np. dzikimi zwierzętami lub innymi biologicznymi zagrożeniami. 

Teoretycznie przeżywanie strachu w warunkach kontrolowanych może przynieść pozytywne aspekty, do których zalicza się np. uczucie katharsis, czyli oczyszczenia. Dlatego niektórzy lubią horrory - przeżycie negatywnych uczuć pozwala uwolnić się od napięcia, pojawia się ekscytacja wywołana skokiem adrenaliny, a przy tym mamy świadomość własnego bezpieczeństwa, odczuwana jest ulga, kiedy źródło strachu ustępuje. W wielu wypadkach kontrolowane narażenie się na negatywne emocje pozwala bardziej docenić swoje życie i jego pozytywne aspekty. 

Pojawienie się strachu w sytuacji konkretnego zagrożenia jest naturalne i potrzebne. Problem pojawia się w sytuacji, kiedy odczuwanie lęku jest przewlekłe i nieustające, a wynika z wyobrażonego i nieuzasadnionego niebezpieczeństwa. Przykładowo strach związany z kontaktami z innymi ludźmi jest fobią społeczną, która wymaga podjęcia terapii. Strach w wyniku jazdy windą, kiedy wynika z wyobrażonego niebezpieczeństwa, również jest objawem psychopatologicznym. 

Odczuwanie przewlekłego lęku nie pozwala cieszyć się życiem i normalnie funkcjonować, dlatego należy rozpocząć leczenie - w pierwszej kolejności zalecana jest psychoterapia, dzięki której rozpozna się źródło lęku, a także nauczy patrzeć na nie w szerszej perspektywie. W leczeniu lęków najczęściej stosowana jest terapia poznawczo-behawioralna, w wyniku której Pacjent uczy się rozpoznawać wyzwalacze strachu oraz opracowuje techniki radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Jeśli jednak lęk jest uporczywy, psychoterapeuta może odesłać Pacjenta do psychiatry - lekami pierwszego rzutu są leki przeciwlękowe, przeciwdepresyjne lub nasenne. Wszystko jednak zależy od indywidualnej sytuacji chorego. 

Warto także pracować nad technikami relaksacyjnymi oraz oddechowymi, które pomagają opanować i zminimalizować negatywne skutki stresu.

Źródła

• A. Karl, Practical Intelligence: the Art and Science of Common Sense, New York: Wiley, 2007;
• J. Mellibruda, Z lękiem i strachem u podłoża. Świat Problemów, nr. 1, 2004;
• T. Steimer, The biology of fear- and anxiety-related behaviors. Dialogues in clinical neuroscience, 4(3), 231–249, 2002;
• Problemy co czwartego Polaka – depresja i lęk