Zespół Otella – objawy, terapia

Syndrom Otella to zaburzenie psychiczne, które charakteryzuje się występowaniem urojeń o niewierności małżeńskiej. Towarzyszy im chorobliwa zazdrość, do której partner nie daje żadnych podstaw. Zaburzenie zaliczane jest do psychoz – a dokładniej do psychoz alkoholowych. W literaturze medycznej można spotkać jeszcze inne określenia na chorobę Otella. Są to: paranoja alkoholowa, obłęd opilczy, alkoholowy obłęd zazdrości, obłęd alkoholowy.

Psychoza charakteryzuje się zakłóceniami w postrzeganiu i odbieraniu rzeczywistości. Osoba w tym stanie nie może odróżnić, co jest prawdziwe, a co nie. Jej sposób myślenia jest całkowicie zdezintegrowany. W psychozie pojawiają się urojenia i halucynacje. Pacjent uważa je za prawdziwe i nie przyjmuje do wiadomości, że jest inaczej. W przypadku zespołu Otella dotyczą one niewierności małżeńskiej. Występują podejrzenia i osądy – jak przy zwykłej zazdrości – jednak są one absurdalne (z punktu widzenia zdrowej osoby).

Paranoja alkoholowa swoją drugą nazwę „zespół Otella” wzięła od głównego bohatera szekspirowskiej tragedii. Ogarnęła go obsesyjna zazdrość o swoją żonę, Desdemonę. Zarzuty o niewierność były całkowicie bezpodstawne, ale dodatkowo podsycane przez przyjaciela. W przypadku Otella patologiczna zazdrość ma katastrofalne skutki. Zabija on swoją żonę, a następnie popełnia samobójstwo.

W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 zespół Otella został przypisany do pozycji F10.5. Należą do niej wszystkie zaburzenia psychiczne, zaburzenia psychotyczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu. Wśród nich wymienić można właśnie paranoję alkoholową, ale też halucynozę i psychozę bliżej nieokreśloną.

Przyczyną syndromu Otella jest alkoholizm. Negatywny wpływ alkoholu na system nerwowy i psychikę człowieka został potwierdzony w wielu badaniach. Typowe objawy choroby pojawiają się w stanie upojenia. Zdarza się także, że występują one również u tych osób, które nadużywają innych substancji psychoaktywnych.

Szacuje się, że syndrom Otella może występować nawet u 30% osób uzależnionych od alkoholu. Nie udało się jednak ustalić, dlaczego choroba nie występuje u wszystkich alkoholików. Przypuszcza się, że może to mieć związek ze stopniem uszkodzenia układu nerwowego. Pod uwagę należy wziąć także czynniki osobowościowe.

Uważa się, że ryzyko wystąpienia zespołu Otella jest znacznie większe u osób, które mają niską samoocenę i brakuje im pewności siebie. Może wynikać także z traumy po poprzednim związku lub ze wzorców zachowań obserwowanych w domu rodzinnym. Mowa tutaj o m.in. o chorobliwej podejrzliwości, zdradach, nadmiernej zazdrości.

Ważnym czynnikiem ryzyka wystąpienia choroby Otella jest osobowość paranoiczna. Jest to jedno z zaburzeń osobowości, w którym na pierwszy plan wysuwają się podejrzliwość i brak zaufania do innych. Do innych objawów zalicza się:

• nadmierną wrażliwość na krytykę;
• wrogie nastawienie do innych osób;
• wrażliwość na odrzucenie i niepowodzenia;
• długotrwałe rozpamiętywanie doznanych przykrości i niepowodzeń;
• mylne postrzeganie codziennych doświadczeń (obojętne zdarzenia są interpretowane jako wrogie, krzywdzące lub pogardliwe);
• podejrzenia dotyczące niewierności partnera;
• skłonność do tworzenia tzw. teorii spiskowych;
• trudności z wybaczeniem doznanych urazów i zniewag;
• wycofywanie się z kontaktów z innymi osobami i niechęć do dzielenia się swoimi myślami (w obawie, że mogą one zostać wykorzystane przeciwko nam);
• wątpliwości co do lojalności innych osób.

Cechy te można zaobserwować jeszcze przed popadnięciem w alkoholizm.

W rzadkich przypadkach zaburzenie to może wystąpić u osób, które wcale nie nadużywają alkoholu. W takich sytuacjach przyczyną syndromu Otella jest uszkodzenie układu nerwowego.

Zespół Otella bez alkoholu obserwuje się u osób cierpiących na:

• otępienie starcze;
• schizofrenię paranoidalną;
• depresję;
• chorobę Parkinsona.

Ponadto u osób, które nie są uzależnione od alkoholu, też może występować chorobliwa zazdrość. Jest to jednak inne zaburzenie, które ma bardzo podobny obraz kliniczny.

Z dostępnych danych epidemiologicznych wynika, że syndrom Otella w zdecydowanej większości przypadków dotyczy mężczyzn. Nie wiadomo, dlaczego tak jest. Jednak błędne jest twierdzenie, że zaburzenie nie występuje u kobiet. Zdarza się, że cierpią na nie również panie – także uzależnione od alkoholu.

Zespół Otella może pojawić się u osób w każdym wieku. Zwykle stwierdza się go u po 40. roku życia. Objawy mogą jednak wystąpić również na późniejszych etapach życia.

Zespół Otella nie jest chorobą psychiczną, którą można odziedziczyć. Rodzice nie przekazują swojemu dziecku genu, który powoduje wystąpienie objawów.

Warto zdawać sobie sprawę, że do wystąpienia pewnych cech (np. osobowości paranoicznej) predysponują czynniki biologiczne. Pojawiają się również głosy i dowody na to, że skłonność do uzależnień może występować rodzinnie. Nie jest to jednak równoznaczne z rozwinięciem się zespołu Otella u dorosłych dzieci alkoholików.

Zaburzenie to objawia się głównie patologiczną zazdrością i podejrzewaniem partnera o niewierność. Osoba chora jest całkowicie pewna swojej racji. Jej przekonania przybierają postać urojeń (są to fałszywe przekonania i błędne sądy odporne na argumentację i dowody).

Partner osoby chorej na zespół Otella nie jest w stanie przekonać jej o swojej wierności. Nie pomagają żadne tłumaczenia. Pacjent wciąż znajduje nowe dowody na zdradę. Zwykle są one absurdalne i nie świadczą o posiadaniu kochanki lub kochanka. Może to być np. zwykły paragon lub awizo w skrzynce pocztowej. Za dowód niewierności uznaje nawet gesty, mimikę, wypowiadane słowa, każde zachowanie (np. wyjście z domu, wcześniejsze skończenie pracy, dobry humor).

Podejrzenia o zdradę i chęć udowodnienia jej przyjmują charakter obsesji. Osoba chora na zespół Otella:

• śledzi swojego partnera;
• szuka śladów kontaktów seksualnych na ciele partnera;
• sprawdza ubrania i bieliznę partnera w celu znalezienia na niej śladów zdrady;
• robi zasadzki na domniemanych kochanków partnera;
• podaje w wątpliwość ojcostwo swoich dzieci;
• przeszukuje rzeczy osobiste partnera;
• obsesyjnie sprawdza telefon i komputer partnera.

O niewierność posądzane są nawet partnerki nieatrakcyjne lub w zaawansowanym wieku. Osoba chora na zespół Otella utrzymuje, że małżonek dopuszcza się wielokrotnych zmian oraz ma dziesiątki kochanków. Krąg podejrzanych jest bardzo szeroki. Potencjalnym kochankiem jest każdy – nawet osoba, z którą partner ma kontakt po raz pierwszy w życiu.

Charakterystyczne dla kompleksu Otella jest wymuszanie na parterze przyznania się do zdrady. Może mieć to charakter łagodny. Osoba chora obiecuje, że po przyznaniu się niewierność zostanie wybaczona, a związek będzie kontynuowany. Zdarza się jednak, że żądania przybierają charakter agresywny i brutalny.

Niekiedy partner osoby chorej na syndrom Otella fałszywie przyznaje się do zdrady, aby zaznać obiecanego spokoju. Niestety, najczęściej ma to skutek odwrotny od zamierzonego. Alkoholik ogarnięty zazdrością wpada w złość. Następuje eskalacja podejrzeń oraz pojawiają się żądania przyznania się do kolejnych zdrad.

Osoba cierpiąca na chorobę Otella jest całkowicie skoncentrowana na swoich podejrzeniach. Jej myśli skupiają się wokół niewierności partnera i poszukiwaniu dowodów na zdradę. Z tego powodu zaniedbuje swoją dotychczasową aktywność. Czas poświęca na udowodnienie swojej racji (np. przez wiele godzin oczekuje pod budynkiem, aby zrobić zdjęcie żony i kochanka). Zdarza się, że wydaje mnóstwo pieniędzy na wynajęcie prywatnego detektywa lub zainstalowanie kamer.

Partner alkoholika z zespołem Otella jest zadręczany nie tylko żądaniami o przyznanie się do niewierności. Chory często porusza z nim tematykę zdrad, pyta o osoby z otoczenia. Może wywoływać kłótnie o pracę i naciskać na jej porzucenie, jeżeli wśród współpracowników są osoby przeciwnej płci.

W zespole Otella mogą występować halucynacje i omamy. Przyczyniają się one do nieprawidłowego odbierania rzeczywistości. Zanika też krytyczne myślenie. Dlatego osoba chora nie potrafi dokonywać rzetelnych i realistycznych ocen. Nie jest też w stanie zahamować swoich nieodpowiednich zachowań. Nie widzi, że krzywdzi nimi drugą osobę.

U osoby chorej na syndrom Otella obserwuje się wzmożony popęd seksualny, a jednocześnie obniżoną potencję. Niechęć partnera do zbliżeń jest tłumaczona tym, że jest on zaspokajany przez kochanka – a nie ogólnym pogorszeniem się stosunków partnerskich przez chorobę alkoholową.

Objawy zespołu Otella nie mają stałego natężenia. Mogą się nasilać (zwykle, gdy osoba chora jest w ciągu alkoholowym) lub ulegać remisji. Choroba zaburza normalne funkcjonowanie i powoduje pogorszenie jakości życia. Przyczynia się także do rozpadu związków i rodzin.

Najczęściej syndrom Otella ma powolny początek. Początkowo pojawia się zazdrość o partnera. Następnie dochodzą do niej podejrzenia o zdradę i poszukiwanie dowodów. Jednak z czasem przyjmują one postać obsesji, a objawy się nasilają.

Początkowo partner osoby chorej na syndrom Otella może nie podejrzewać choroby. Małżonek wydaje się bardzo zaangażowany w związek, przywiązany, troskliwy i opiekuńczy.

Nieodłącznym objawem syndromu Otella jest również agresja. Osoba chora w podejrzeniach i chęciach udowodnienia swojej racji staje się brutalna. Często partner staje się ofiarą przemocy psychicznej lub fizycznej. Pojawiają się również groźby w kierunku domniemanego kochanka.

Na porządku dziennym są awantury. Zdarzają się także napaści, bicie, zamykanie partnera w niewoli. Osoba z zespołem Otella może spowodować poważne uszkodzenie ciała, a nawet posunąć się do zabójstwa. Z tego względu chory stanowi zagrożenie dla otoczenia i samego siebie.

Podjęcie leczenie syndromu Otella jest konieczne, ponieważ osoba chora stanowi zagrożenie dla siebie i otoczenia. Bez odpowiedniej terapii nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że wielu chorych nie otrzymuje wymaganej pomocy psychiatrycznej.

Osoba chora na zespół Otella jest pozbawiona zdolności krytycznego myślenia. Tym samym nie widzi, że jej zachowanie jest patologiczne. Nie uważa też, że potrzebuje pomocy medycznej i terapii. W takim wypadku partner może się starać o przymusowe leczenie, które jest ustanawiane przez sąd.

Leczenie syndromu Otella zwykle początkowo jest prowadzone w szpitalu lub zamkniętym ośrodku. Jednocześnie konieczne jest prowadzenie terapii choroby alkoholowej. Bez tego nie ma szans na uzyskanie jakichkolwiek efektów. Stosuje się metody farmakologiczne i psychoterapię. W późniejszym czasie leczenie zespołu Otella jest kontynuowane ambulatoryjnie.

Warto mieć na uwadze, że opieką medyczną powinien zostać objęty również partner osoby chorej na zespół Otella. Wskazane jest, aby uczęszczał on na terapię lub korzystał z grup wsparcia. Związek z alkoholikiem jest traumą, która wymaga przepracowania.

Rozpoznanie syndromu Otella jest stawiane przez lekarza psychiatrę. Diagnoza nie zawsze jest łatwa. Wśród alkoholików wzmożona zazdrość o partnera jest częstym zjawiskiem. W wielu takich rodzinach obserwuje się też agresywne zachowania lub luźne podejście do relacji seksualnych.

Terapeuci przyjmują różne sposoby walki z zaburzeniem. Niektóre terapie koncentrują się na procesach interpersonalnych, które kreują osobowością histrioniczną. Terapeuta stabilizuje świadomości Pacjenta i zmienia styl komunikacji. Następnie modyfikuje reakcje chorego i jego schematy interakcji. Inne modele terapii nawiązują do relacji rodzinnych z okresu dzieciństwa i emocji, jakie wówczas towarzyszyły Pacjentowi.

Aby terapia była skuteczna, musi być początkowo intensywna, w kolejnym etapie stopniowo tonowana. Kluczowe jest zbudowanie dobrej jakości relacji terapeutycznej, a Pacjent musi być zmotywowany do zmian. W leczeniu osobowości histrionicznej zwykle nie stosuje się jednak leczenia farmakologicznego, gdyż skuteczność farmakoterapii w tym przypadku nie została jeszcze dostatecznie zbadana. 

Psychoterapia przy zespole Otella jest nieodłącznym elementem leczenia. Metoda dopasowywana jest indywidualnie do każdego przypadku. Zwykle łączy się terapię indywidualną z terapią grupową i grupami wsparcia.

Najczęściej przy zespole Otella stosuje się terapię poznawczo-behawioralną. Jest to jedna z najskuteczniejszych metod. Opiera się ona na założeniu, że zachowania, emocje i samopoczucie psychiczne zależą od wyuczonego schematu reagowania na otoczenie i przytrafiające się sytuacje. W czasie spotkań z psychoterapeutą następuje identyfikacja błędnych wzorców myślenia i ich zmiana.

Komunikowanie się z osobą chorą na zespół Otella jest trudne ze względu na zaburzone myślenie i brak wglądu w chorobę. Przekonanie jej o potrzebie rozpoczęcia terapii jest niemożliwe. Podobnie jak udowodnienie swojej wierności. Podejmowane próby rozmowy zwykle kończą się na temacie domniemanej zdrady, a tym samym prowadzą do kłótni.

W komunikacji warto trzymać się następujących zasad:

1. Unikanie krzyków.
2. Unikanie eskalacji konfliktu.
3. Niepoddawanie się manipulacjom i żądaniom osoby chorej.
4. Zachowanie spokoju.

Nie należy także przekonywać osoby chorej do swoich racji. Urojenia są zbyt silne, przez co nie jest ona skłonna przyjąć żadnego argumentu. Chociaż to trudne, należy zapewnić partnera o swoim wsparciu oraz poszukać pomocy psychologicznej dla niego i dla siebie.

Wszelkie próby przekonania do swojej wierności mogą zakończyć się eskalacją konfliktu. Najważniejsze jest zapewnienie sobie poczucia bezpieczeństwa. Niekiedy zachodzi konieczność podjęcia drastycznych kroków – np. odizolowanie się od partnera lub wystąpienia na drogę sądową. Osoby będące ofiarami przemocy mogą zgłosić się do najbliższego ośrodka pomocy psychologicznej lub skorzystać z infolinii Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” – numer telefonu to 800 120 002.

Rokowanie przy zespole Otella jest niekorzystne. Psychoza zwykle nie poddaje się dobrze leczeniu i nie ustępuje łatwo. Choroba ma charakter przewlekły. Terapia ma na celu złagodzenie objawów, wyeliminowanie urojeń i zmniejszenie uciążliwych zachowań. Nieleczony zespół Otella utrzymuje się do końca życia.

Należy zdawać sobie sprawę, że zespół Otella może nawracać. Dlatego osoba chora powinna pozostać pod stałą kontrolą. Często uzyskanie poprawy wiąże się z zaprzestaniem przyjmowania leków. Skutkuje to ponownym pojawieniem się objawów. Prowadzi do tego również powrót do uzależnienia.

Źródła:

• Psychiatria. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa, I. Krupka-Matuszczyk, M. Matuszczyk (red.), Katowice 2007;
• Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, A. Bilikiewicz (red.), Warszawa 2006;
• I. Kowalewski, Zespół uzależnienia od alkoholu wśród dorosłych, Kraków 2016;
• P. Cynkier, Zazdrość patologiczna z perspektywy sądowo-psychiatrycznej, „Psychiatria Polska” 2018, nr 52, s. 903–914;
• J. Graff-Radford i in., Clinical and imaging features of Othello’s Syndrome (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3144984/ – dostęp 17.10.2022).