Wypalenie zawodowe

Wypalenie zawodowe to przedłużona reakcja pracownika na przewlekle występujące w pracy stresory emocjonalne i interpersonalne. Freudenberger i Richelson definiują wypalenie zawodowe jako stan zmęczenia i frustracji wynikający z poświęcenia się jakiejś sprawie lub kwestii, które jednak nie przyniosło jednostce oczekiwanych rezultatów.

Najpopularniejsza definicja wypalenia zawodowego została jednak stworzona przez psycholog społeczną Ch. Maslach. Jej wielowymiarowa koncepcja opisuje wypalenie zawodowe jako psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób, które pracują z innymi ludźmi w określony, wymagający dużego zaangażowania, sposób.

Powyższa definicja wypalenia zawodowego została opracowana na podstawie badań eksploracyjnych (wywiadów, ankiet i obserwacji), w których udział brali ludzie pracujący m.in. w ochronie zdrowia, służbach socjalnych, wymiarze sprawiedliwości i edukacji. Są to zawody w szczególny sposób „ukierunkowane na ludzi” i tym samym – narażone na wypalenie zawodowe.

Po raz pierwszy syndrom wypalenia zawodowego opisał Freudenberger w 1974 r. Pracował on w ośrodku dla młodocianych narkomanów z grupą niezwykle zaangażowanych i nastawionych idealistycznie wolontariuszy. Po pewnym czasie zaobserwował on u nich stopniową utratę motywacji i energii do działania oraz szereg objawów psychosomatycznych. Okazało się, że praca w ośrodku doprowadzała wolontariuszy do widocznego wyczerpania sił, które nazwał wypaleniem (burnout).

Równolegle, tematyką wypalenia zawodowego zajmowała się również psycholog społeczna Ch. Maslach. Prowadziła ona badania dotyczące funkcjonowania ludzi pracujących w stresujących zawodach. Maslash chciała ustalić, jak radzą sobie oni z emocjonalnym napięciem, którego doświadczają w pracy. W wyniku zebranych danych okazało się, że przedstawiciele takich zawodów, jak:

• pracownicy opieki społecznej,
• pielęgniarki psychiatryczne,
• prawnicy udzielający porad ludziom ubogim,
• psycholodzy kliniczni,
• psychiatrzy,
• pracownicy więzień,

po pewnym czasie doświadczają emocjonalnego wyczerpania i zaniku uczuciowości. Zaobserwowano u nich negatywną zmianę sposobu postrzegania klientów i podopiecznych oraz wzrost niewłaściwych zachowań względem osób, którym udzielali pomocy lub świadczyli swoje usługi.

Do literatury psychologicznej wprowadzono określenie „wypalenia się” (burnout) na określenie tego zjawiska. Rozpoczęto również intensywne badania nad ustaleniem jego objawów i przyczyn.

Objawy wypalenia zawodowego obejmują praktycznie wszystkie strefy funkcjonowania człowieka. U osoby dotkniętej tym syndromem zaobserwować można przede wszystkim silne wyczerpanie fizyczne, psychiczne oraz emocjonalne. Szczegóły dotyczące symptomów opisujemy poniżej.

Do najczęstszych somatycznych przejawów wypalenia zawodowego należą:

• przemęczenie i osłabienie;
• zaburzenia apetytu;
• zaburzenia i problemy ze snem (np. chroniczna bezsenność);
• wahania wagi ciała;
• bóle pleców i napięciowe bóle szyi i mięśni ramion;
• zmiana nawyków żywieniowych;
• brak energii do działania.

Do objawów wypalenia zawodowego w sferze psychiki zaliczamy:

• stopniowe izolowanie się od innych;
• pesymistyczne nastawienie do świata;
• brak dotychczasowej przyjemności płynącej z wykonywania swojej pracy;
• utrata zaangażowania i motywacji; 
• cynizm i skłonność do agresywnych zachowań;
• utrata zaufania do siebie i swoich kompetencji;
• poczucie nieudolności i niższości;
• obniżona samoocena i niskie poczucie własnej wartości. 

Emocjonalne objawy wypalenia zawodowego to przede wszystkim:

• silne poczucie rozczarowania; 
• trudności z zapanowaniem nad emocjami;
• poczucie bezradności i braku nadziei;
• poczucie pustki i/lub rozpacz;
• wrażenie braku perspektyw;
• zniechęcenie i poczucie osamotnienia.

Maslach, zajmująca się tematem wypalenia zawodowego, wyróżniła trzy charakteryzujące to zjawisko elementy (komponenty wypalenia zawodowego). Należą do nich:

• Emocjonalne wyczerpanie

Jednym z pierwszych objawów wypalenia zawodowego jest emocjonalne wyczerpanie. Świadczenie usług lub zapewnianie opieki innym ludziom jest niezwykle wymagającym i angażującym zajęciem. Emocjonalne wyczerpanie jest reakcją na przeciążenie tego rodzaju pracą. Objawia się szeregiem zmian w postrzeganiu siebie oraz swojego otoczenia.

Osoby dotknięte wypaleniem zawodowym doświadczają bowiem osłabienia i zmęczenia, tracą siły zarówno fizyczne, jak i psychiczne – nie potrafią już tak mocno angażować się w wykonywane obowiązki, tracą także motywację oraz energię do działania.

Emocjonalne wyczerpanie wiąże się z utratą poczucia sensu i misji swojej pracy, poczuciem obezwładniającej bezradności i braku sił niezbędnych do pokonywania pojawiających się w trakcie pracy przeszkód. Co znamienne, dla osób dotkniętych wypaleniem zawodowym czynności proste i niesprawiające do tej pory trudności stają się niemożliwe do wykonania. Znika również satysfakcja płynąca do tej pory z faktu wykonywania swoich zawodowych obowiązków.

• Depersonalizacja

Depersonalizacja polega na przyjęciu specyficznej postawy wobec swoich pacjentów, podopiecznych lub klientów. Osoby dotknięte wypaleniem zawodowym odcinają się emocjonalnie od problemów i rozterek osób, które obejmują opieką lub którzy są odbiorcami ich usług.

Depersonalizacja w wypaleniu zawodowym wiąże się bowiem z negatywnym lub wręcz bezdusznym traktowaniem innych ludzi. Zauważalne staje się postrzeganie ich w sposób przedmiotowy. W skrajnych przypadkach osoby wypalone zawodowo zaczynają odczuwać do swoich podopiecznych niechęć lub wręcz pogardę.

W literaturze medycznej funkcjonuje pojęcie m.in. „zdystansowanej troski” (jest to idealne połączenie współczucia z dystansem emocjonalnym), które jednak w praktyce okazuje się nieosiągalnym ideałem np. w zawodzie lekarza. O wiele częściej stają się oni obojętni na cierpienie pacjentów i zaczynają ich postrzegać w negatywny, krzywdzący sposób.

Innym, istotnym terminem, który wiąże się z depersonalizacją, jest „obronna dehumanizacja”, która z kolei polega na chronieniu się przed zbyt silnym pobudzeniem emocjonalnym poprzez reagowanie na innych ludzi jak na przedmioty, niż na osoby. Niestety, jest to jeden z głównych objawów wypalenia zawodowego u osób, które na co dzień pracują z ludźmi.

• Subiektywne poczucie porażki

Trzeci komponent wyczerpania zawodowego to subiektywne poczucie porażki. Pracownicy zaczynają odczuwać szereg nieprzyjemnych emocji w związku z wykonywaną przez siebie pracą. Na pierwszy plan wysuwa się m.in. poczucie rozczarowania i poniesienia klęski w swoim zawodzie.

Subiektywne poczucie porażki jest charakterystycznym objawem wypalenia zawodowego. Należy podkreślić, że osoby nim dotknięte początkowo są niezwykle zmotywowane i zaangażowane w swoją pracę. Często poświęcają jej o wiele więcej czasu i energii, niż jest to od nich wymagane. Czerpią ze swojej pracy poczucie sensu lub nawet misji życiowej – niestety do czasu.

W procesie wypalenia zawodowego zaczynają bowiem odczuwać silne poczucie poniesienia klęski w swoim zawodzie. Pomimo ogromnych starań często zderzają się z przeszkodami nie do pokonania (biurokracja, cięcie kosztów, brak zasobów). Pracownicy biorą na siebie całą winę za zaistniałą sytuację. Traktują ją w kategoriach osobistej porażki. Tracą wiarę w swoje umiejętności i kompetencje zawodowe – bez względu na obiektywnie odnoszone do tej pory sukcesy.

Wypalenie zawodowe nie jest syndromem, który pojawia się u pracownika z dnia na dzień. Dopiero długotrwałe oddziaływanie czynników stresogennych sprawia, że zaczyna on tracić swoje siły fizyczne i motywację oraz zaangażowanie. Można wyróżnić trzy etapy wypalenia zawodowego, które czynią z tego problemu pewnego rodzaju proces.

1. W początkowym okresie pracownik doświadcza silnego zmęczenia, drażliwości, zniechęcenia i braku cierpliwości. Pojawia się u niego stale utrzymująca się złość i frustracja, obojętność, a także bezosobowe traktowanie pacjentów/podopiecznych czy klientów. U pracownika zauważyć można również trudności w wyrażaniu własnych opinii.
2. W kolejnym stadium wypalenia zawodowego narasta poczucie niekompetencji zawodowej i niezadowolenia. Pracownik zaczyna odczuwać utratę sensu swojej pracy. Pojawia się u niego poczucie skrzywdzenia lub nawet oszukania.
3. W następnym etapie wypalenia zawodowego zaobserwować można już jego skutki i konsekwencje. Pracownik traci zaangażowanie w swoją pracę oraz poczucie satysfakcji, które odczuwał kiedyś dzięki wykonywaniu swoich obowiązków. Naturalnie, wiąże się to z obniżeniem jakości i efektywności wykonywanych przez niego usług. Pomimo wysokich kompetencji i umiejętności zawodowych, pracownik nie potrafi już wykrzesać z siebie dawnego potencjału.

Przyczyny wypalenia zawodowego są na tyle złożone, że wciąż pozostają tematem badań wielu naukowców zajmujących się zagadnieniem stresu w miejscu pracy. Wiedza o zapobieganiu i leczeniu wypalenia zawodowego jest w dzisiejszych czasach coraz bardziej pożądana i poszukiwana.

Przyczyn symptomu wypalenia zawodowego upatruje się m.in. w wyniku nadmiernych obciążeń w pracy, braku możliwości podejmowania decyzji odnośnie własnej roli zawodowej oraz braku kontroli i poczucia sprawiedliwości. Genezę wypalenia zawodowego stanowią również niedostateczne wynagradzanie pracownika oraz konflikty wartości, jakich doświadcza w miejscu pracy.

Oto charakterystyka czynników wpływających na doświadczanie przez pracowników wypalenia zawodowego.

• Nadmierne obciążenie pracą i obowiązkami

Pracownicy często spotykają się w miejscu swojej pracy z wymaganiami, które przerastają ich możliwości. Wymaga się od nich zbyt wiele w zbyt krótkim czasie – jednocześnie nie zapewniając im niezbędnych do pracy środków i warunków.

Gdy sytuacja taka przechodzi w stan chroniczny, pracownicy zostają pozbawieni możliwości odpoczynku i regeneracji sił, a to szybko prowadzi do wyczerpania fizycznego i psychicznego i długotrwałego stresu, a wszystko to sprzyja zjawisku wypalenia.

• Brak możliwości współdecydowania o swojej pracy

Kolejną przyczyną wypalenia zawodowego jest brak możliwości współdecydowania i wpływania na pracę, którą się wykonuje. Jeśli pracownik podlega sztywnej i bardzo skrupulatnej kontroli, traci możliwości samodzielnego rozwiązywania napotykanych problemów, jednocześnie jednak jest rozliczany za efekty swojej pracy. Podobnie dzieje się w sytuacji, gdy warunki pracy są zbyt chaotyczne i nieprzewidywalne. Wtedy bardzo szybko traci się satysfakcję z wykonywanej pracy.

• Niedostateczne wynagradzanie

Gdy duże zaangażowanie i włożony przez pracownika wysiłek spotyka się z niedostatecznym wynagrodzeniem, zaczyna on odczuwać silne niedopasowanie w miejscu pracy, które może skutkować wypaleniem zawodowym.

Warto podkreślić, że na gratyfikację pracy składają się zarówno formy zewnętrzne (wynagrodzenie finansowe, świadczenia socjalne), jak i formy wewnętrzne. Do tych ostatnich należą m.in. satysfakcja pracownika i poczucie, że dobrze wykonał on swoje obowiązki, dokonał czegoś ważnego i może być dumny z efektów swojej pracy.

• Rozpad wspólnoty oraz narastające konflikty

Pośrednią przyczyną wypalenia zawodowego jest także rozpad wspólnoty na terenie miejsca pracy. Jeśli współpracownicy nie podtrzymują ze sobą pozytywnych relacji interpersonalnych, w krótkim czasie prowadzi to do narastających konfliktów i nieporozumień. Te z kolei przyczyniają się do wzrostu frustracji oraz wzajemnej wrogości.

W takim miejscu pracy pracownicy zostają pozbawieni możliwości wsparcia w trudnych i stresujących sytuacjach – są zdani sami na siebie. Jak nietrudno się domyślić, jest to ogromne obciążenie dla ich prawidłowego funkcjonowania zawodowego.

• Brak sprawiedliwości

Zjawiskiem przyczyniającym się do wypalenia zawodowego jest pojawianie się problemu braku sprawiedliwości w miejscu pracy. Może ono dotyczyć nierównomiernego obciążania pracowników obowiązkami, niesprawiedliwej płacy lub stronniczości kierownictwa. Jeśli w miejscu pracy nie funkcjonują wyraźne reguły i zasady wzajemnego szacunku, pracownik czuje się oszukiwany i lekceważony. Rodzi to w nim szereg nieprzyjemnych emocji – m.in. poczucie skrzywdzenia.

• Konflikt wartości

Przyczynę wypalenia zawodowego często stanowi również konflikt wartości. Pracownik, który doświadcza rozbieżności pomiędzy wymaganiami stawianymi mu w pracy a osobistymi standardami etycznymi, zaczyna odczuwać silne napięcie emocjonalne i bezradność oraz frustrację.

Zdarza się bowiem, że w miejscu pracy dochodzi do konfliktów na tle wyznawanych przez pracownika wartości, a dążeniami jego pracodawców. Niekiedy pracownik zostaje zobowiązany do podejmowania działań i aktywności zawodowych, które są sprzeczne z jego osobistym systemem wartości.

W innych przypadkach wzniosłe ideały i oficjalnie głoszona misja firmy ma niewiele wspólnego z codzienną praktyką w miejscu pracy. Pracownik stykający się z tego rodzaju rozbieżnościami czuje się niedopasowany oraz zagubiony. Stąd już tylko krok do wypalenia zawodowego.

Wymienione wyżej przyczyny wypalenia zawodowego wzajemnie na siebie wpływają – mogą jednak występować w różnych konfiguracjach. Istotne jest więc, by każdy przypadek wypalenia zawodowego rozpatrywać indywidualnie.

Kiedy wiemy już, co to jest wypalenie zawodowe i jakie są jego objawy, warto zastanowić się także nad skutkami. Jakie konsekwencje wiążą się z doświadczaniem tego syndromu przez pracownika? Przyjrzyjmy się bliżej skutkom wypalenia zawodowego w zawodach, które są na nie szczególnie narażone.

Nauczyciele to grupa zawodowa, która jest szczególnie narażona na wypalenie zawodowe. Ze względu na stały i bliski kontakt z ludźmi (uczniami, rodzicami, współpracownikami) oraz wysokie wymagania społeczne, nauczyciele wykonują swoje obowiązki pod ogromną i nieustanną presją. Często rozpoczynają swoją karierę pełni pasji i poczucia misji. Cechuje ich wysoka motywacja wewnętrzna, dlatego stawiają przed sobą wiele wyzwań zawodowych.

Niestety, nie zawsze udaje im się sprostać własnym aspiracjom – zwłaszcza gdy nie mogą liczyć na pomoc i wsparcie współpracowników czy kadry zarządzającej. Rodzi to frustrację i bezsilność oraz rozczarowanie. Czasochłonna biurokracja, niska płaca, wygórowane wymagania dotyczące efektów kształcenia oraz krytyka ze strony uczniów lub ich rodziców sprawia, że zapał zmotywowanego i zaangażowanego nauczyciela szybko znika.

W jego miejsce może pojawić się przeciążenie emocjonalne, a z czasem także podejście nacechowane dystansem i obojętnością. Wypalenie zawodowe nauczycieli objawia się spadkiem ich motywacji do podejmowania jakiejkolwiek aktywności wykraczającej poza przyjęte minimum. Zazwyczaj rezygnują oni z poświęcania swojego czasu wolnego na przygotowywanie zajęć czy dodatkowych pomocy naukowych, tracą siły fizyczne i przyjemność płynącą z nauczania dzieci i/lub młodzieży.

Co istotne, wypalenie zawodowe nauczycieli często skutkuje ich odejściem z zawodu i zmianą branży. Zdarza się, że wstępują na zupełnie inną ścieżkę zawodową – pozbawioną ponoszenia tak dużej odpowiedzialności jak nauczanie.

Wypalenie zawodowe pielęgniarek było tematem wielu badań, sondaży i ankiet – nie bez powodu. Jest to zawód szczególnie narażony na emocjonalne wyczerpanie. Praca pielęgniarek wymaga stałego kontaktu z ludźmi wymagającymi pomocy, co naturalnie wiąże się z ogromnym obciążeniem zarówno emocjonalnym, jak i fizycznym.

Wyniki badań jednoznacznie wskazują na to, że pielęgniarki – zwłaszcza z dużym stażem pracy – doświadczają wypalenia zawodowego objawiającego się szeregiem dolegliwości. Osoby pracujące w tym zawodzie w kontekście wypalenia zawodowego najczęściej zgłaszają:

• utratę zapału do pracy;
• poczucie braku czasu;
• schematyczne traktowanie pacjentów;
• brak cierpliwości;
• łatwe wpadanie w irytację;
• zmienność nastrojów i drażliwość;
• unikanie wyrażania własnego zdania;
• złość, lęk i niepokój;
• zmęczenie i bóle kręgosłupa;
• mrowienie i drętwienie kończyn;
• zaburzenia snu i apetytu;
• ból głowy.

Jednocześnie jednak, deklaracje pielęgniarek wskazują na wysoki poziom znajomości metod radzenia sobie ze stresem. Znają one pojęcie wypalenia zawodowego oraz wiążących się z nim objawów i skutków. Potrafią także wskazywać działania, które powinny minimalizować konsekwencje nieustannie odczuwanego napięcia emocjonalnego.

Wypalenie zawodowe może dotknąć każdego. Na problem narażeni są nie tylko nauczyciele i pielęgniarki. Coraz szerzej zakrojone badania dotyczące stresu w pracy dowodzą, że zespół wypalenia zawodowego dotyka coraz większej grupy pracowników w przeróżnych branżach.

Oczywiście szczególnie narażone są osoby stale pracujące z ludźmi, często wymagającymi pomocy. Nie bez znaczenia są także wysokie poczucie odpowiedzialności, szybkie tempo pracy, wymagania społeczne oraz aspiracje samych pracowników i emocjonalne zaangażowanie w pracę.

Jak twierdzi w swoich publikacjach Maslach, aby doświadczyć wypalenia, należy najpierw „płonąć”. Emocjonalne wyczerpanie, depersonalizacja oraz poczucie klęski grozi przede wszystkim pracownikom, którzy na początku swojej kariery są mocno zmotywowani i gotowi do poświęceń w imię wykonywania obowiązków zawodowych.

Wypalenie bardzo rzadko spotyka pracowników, którzy od początku są niezaangażowani i nie poszukują sensu w wykonywaniu swojej pracy. Nie tracą swojej misji, bo po prostu jej nie mają.

Zapobieganie wypaleniu zawodowemu powinno być jednym z priorytetów każdego pracodawcy. Przypadłość ta odbiera bowiem kompetentnym pracownikom efektywność i znacząco obniża jakość świadczonych przez nich usług. Czyni również problem społeczny z wypalenia zawodowego. Statystyki jasno wskazują na fakt, że coraz więcej pracowników boryka się z dolegliwościami wynikającymi z emocjonalnego wyczerpania i depersonalizacji w miejscu pracy.

Jak jednak zapobiegać wypaleniu zawodowemu, by pracownicy nie tracili satysfakcji z wykonywania zawodowych obowiązków?

Profilaktyka wypalenia zawodowego powinna opierać się zarówno na działaniach ze strony pracodawcy, jak i pracowników. Tylko wspólne starania dotyczące minimalizowania czynników stresogennych w miejscu pracy mogą znacząco obniżyć towarzyszące pracownikom na co dzień napięcie emocjonalne.

Zapobieganie wypaleniu zawodowemu przez pracodawcę sprowadza się do takich działań, jak:

• ograniczanie biurokracji do niezbędnego minimum;
• zapewnianie pracownikowi kontroli nad wynikami jego pracy;
• adekwatne do zaangażowania wynagradzanie pracownika;
• umożliwienie pracownikowi regeneracji i odpoczynku;
• budowanie wspierającego i współpracującego ze sobą zespołu;
• otwarta komunikacja i wspólne rozwiązywanie problemów;
• rozwiązywanie zaistniałych konfliktów i nieporozumień na bieżąco.

Wypaleniu zawodowemu może zapobiegać także sam pracownik. Jak postępować i jakie zasady wdrożyć w swoje życie zawodowe, by praca nie wyczerpała nas psychicznie i fizycznie?

Wypaleniu zawodowemu można zapobiegać, stosując się do zaleceń specjalistów. Wspominają oni m.in. o takich kwestiach, jak:

• asertywne zachowania w miejscu pracy;
• stawianie granic pracodawcy i innym współpracownikom;
• dbanie o regeneracje sił i odpoczynek;
• stawianie sobie realistycznych wymagań zawodowych;
• zweryfikowanie z rzeczywistością własnych aspiracji;
• wspieranie poczucia własnej wartości i zawodowych kompetencji;
• gratulowanie sobie sukcesów i nagradzanie się za nie;
• wybaczanie sobie błędów i porażek.

Pokonanie wypalenia zawodowego nie zawsze jest jednak możliwe w pojedynkę. Zdarza się, że dopiero doświadczając silnego wyczerpania, braku energii i motywacji, zaczynamy podejrzewać, że dolega nam wypalenie zawodowe.

Gdy jest już jednak za późno na wdrożenie zdrowych nawyków w miejscu pracy, bo opuściła nas zarówno siła, jak i zaangażowanie, warto skonsultować się ze specjalistą, który pomoże nam uporać się ze skutkami wypalenia zawodowego. To problem, którego doświadczają pracownicy każdego szczebla w różnych sektorach zatrudnienia.

Na szczęście wypalenie zawodowe przestaje być tematem tabu, a dzięki profesjonalnie przygotowanym psychologom i coachom można się z nim uporać i na nowo odzyskać energię do pracy oraz poczucie bycia kompetentnym pracownikiem, które odbiera wypalenie zawodowe. Leczenie tej przypadłości jest nie tylko możliwe, ale i konieczne dla zachowania zdrowia psychicznego. Dobrych specjalistów znajdziesz w MindHealth.

Źródła:

• H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Warszawa 2006;
• Ch. Maslach, M. P. Leiter, Prawda o wypaleniu zawodowym. Co robić ze stresem w organizacji, Warszawa 2011;
• Ch. Maslach, Wypalenie się: utrata troski o człowieka, w: P. Zimbardo, F. Rucj, Psychologia i życie, Warszawa 1994;
• A. Anczewska, P. Świtaj, J. Roszczyńska, Wypalenie zawodowe, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2005; 14 (2): s. 67-77;
• E. Kędra, K. Sanak, Stres i wypalenie zawodowe w pracy pielęgniarek, „Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne” 2013, 3, 2, s. 119–132;
• S. Tucholska, Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, 2001, t. 44, Nr 3, s. 301-317;
• L. Rezmerska, D. Kochman, A. Anaszewicz, Specyfika pracy a wypalenie zawodowe pielęgniarek, „Innowacje w Pielęgniarstwie i Naukach o Zdrowiu”, 1(1)/2016;
• Jednak nie weźmiemy L4 na wypalenie zawodowe w 2022 roku? Według ekspertów problem istnieje i będzie narastał (https://strefabiznesu.pl/jednak-nie-wezmiemy-l4-na-wypalenie-zawodowe-w-2022-roku-wedlug-ekspertow-problem-istnieje-i-bedzie-narastal/ar/c3-15980441 - dostęp 20.09.2022).