Emocje: rodzaje, jak sobie z nimi radzić?

Emocje odgrywają kluczową rolę w tym, jak żyjemy, nic więc dziwnego, że są one przedmiotem badań wielu psychologów. W latach 70. psycholog Paul Ekman zidentyfikował sześć podstawowych emocji, które według niego były najpowszechniej spotykane u ludzi, bez względu na kulturę, w której żyli. Te emocje to radość, smutek, wstręt, strach, zaskoczenie i złość. Później Ekman rozszerzył listę podstawowych emocji o dumę, wstyd, zażenowanie i podniecenie.

Inny psycholog, Robert Plutchik, zaproponował graficzne przedstawienie emocji, nazywane kołem emocji Plutchika. W jego tezie znalazło się osiem emocji podstawowych, wrodzonych – zaliczył do nich czujność, ekstazę, podziw, przerażenie, zdumienie, rozpacz, wstręt i wściekłość. Jego zdaniem kolejne emocje wynikają z tych podstawowych, np. z podziwu wynika akceptacja, a następnie ufność.

Bez względu na przyjętą teorię badawczą odnoszącą się do podstawowych emocji, wszyscy badacze zgodnie podkreślają, że procesy poznawcze odbywają się zawsze w towarzystwie lub pod wpływem emocji. Z badań neurobiologicznych wynika, że w mózgu nie ma dwóch odrębnych ośrodków odpowiedzialnych za przetwarzanie emocji i poznawanie, ale są one połączone ze sobą.

Emocje wpływają na codzienne funkcjonowanie i procesy uczenia się w różnoraki sposób. Przede wszystkim odnoszą się do nas samych – wiemy, co się dzieje w danej sytuacji (np. czy chcemy), zaskoczenie generuje chęć poznania, ciekawość wzbudza czujność itd. Zbyt silne emocje mogą jednak przeszkadzać w poznawaniu i prowadzić do rozproszenia uwagi.

Zdarzenia, którym towarzyszą pozytywne emocje, są lepiej zapamiętywane niż te, którym towarzyszą emocje neutralne. Z kolei emocje takie jak niepokój czy gniew, prowadzą do odczuwania stresu, który blokuje procesy poznawcze. Te informacje są szczególnie istotne dla rodziców, którzy powinni we właściwy sposób rozpoznawać emocje dzieci i pomagać im radzić sobie z nimi, aby nie blokowały ich przy poznawaniu świata i w nauce.

To nie są wszystkie emocje, które nam towarzyszą. Często ciężko dokładnie zidentyfikować emocje, ponieważ mogą się one na siebie nakładać. Wyróżniamy za to cztery typy sytuacji odpowiedzialnych za powstawanie emocji. To:

• Bodźce endogenne (wewnętrzne, psychiczne, powstające w umyśle) i egzogenne (czynniki świata zewnętrznego).
• Działanie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego.
• Ocena poznawcza, czyli ocena wydarzeń przez jednostkę nadającą im znaczenie.
• Własności motywacyjne, zatem dążenia i cele, którym towarzyszą emocje.

Emocje są nieodłącznym elementem ludzkiej psychiki i są nam potrzebne – zarówno te dobre, jak i te złe. Warto tu zauważyć, że w psychologii nie ma terminu złe emocje, tylko emocje negatywne. Są one jednak niezbędne do przetrwania, są motywatorem do działania. Przykładowo strach, uważany za emocję negatywną, często jest napędem do działania. Choroba, która powoduje strach, skłania do szukania lekarza. O emocjach trzeba mówić w kontekście adaptacyjnym i dezaptacyjnym. Jeśli odczuwane emocje utrudniają nam funkcjonowanie lub procesy poznawcze, to wtedy określane są jako dysfunkcjonalne, dezaptacyjne. To przykładowo zbyt długie odczuwanie emocji, odczuwanie zbyt silne lub zbyt słabe oraz nieadekwatne odczuwanie emocji.

Zaburzenia emocjonalne to nieprawidłowa reakcja emocjonalna na pojawiające się bodźce. Reakcje te są sprawą bardzo indywidualną i u różnych osób przybierają różną formę. Mogą występować u dzieci, dorosłych i młodzieży. Najczęściej zaburzenia emocjonalne objawiają się wahaniami nastroju, trudnościami w wyrażaniu emocji oraz ciągłym uczuciem niepokoju.

Przyczyny zaburzeń emocjonalnych dzieli się na biologiczne i psychologiczne. Do przyczyn biologicznych zalicza się nieprawidłowości w obrębie neuroprzekaźników w mózgu (wpływ hormonów takich jak serotonina, noradrenalina lub dopamina) oraz nieprawidłowości w obrębie struktur mózgu odpowiedzialnych za reakcje emocjonalne. Z kolei do przyczyn psychologicznych zalicza się przeżycia traumatyczne w przeszłości, trudną sytuację życiową czy przewlekły stres.

Czynniki psychologiczne są szczególnie istotne u dzieci, u których zaburzenia emocjonalne mogą rozwinąć się na skutek braku poczucia bezpieczeństwa, braku wsparcia rodziców, obniżonego poczucia własnej wartości, przemocy czy nadopiekuńczości.

Objawy problemów z emocjami objawiają się nieco inaczej u dorosłych i dzieci. Zaburzenia emocjonalne u dzieci objawiają się często problemami ze snem, częstym wybudzaniem się w nocy, moczeniem nocnym, tikami nerwowymi czy jąkaniem. W przypadku nadmiernego lęku dziecko staje się nerwowe, niepewne, może zacząć objadać się (w celu podniesienia nastroju) lub wręcz przeciwnie – traci apetyt. Bardzo często obserwuje się u dzieci spadek zainteresowania zabawą z rówieśnikami, niechęcią do zabaw grupowych, wycofaniem. Dzieci z problemami emocjonalnymi często są zbyt grzeczne i uczynne, boją się bowiem odrzucenia, krytyki lub kary.

Bywa również, że u dziecka z zaburzeniami emocjonalnymi pojawia się nieumiejętność okazywania uczuć. Nie ma ono zdolności do empatii, często unika kontaktu wzrokowego, jest nadpobudliwe, agresywne, niecierpliwe i drażliwe. Objawy zależą w dużej mierze od tego, z jakimi problemami mierzy się młody człowiek. U dzieci bardzo często pojawiają się objawy somatyczne – tzn. w reakcji na lęk separacyjny maluch odczuwa bóle brzucha.

W przypadku dorosłych problemy z emocjami objawiają się chwiejnością emocjonalną, ciągłym zmęczeniem, problemami ze snem oraz trudnościami z koncentracją. Pojawiają się także reakcje nieadekwatne do sytuacji – reagowanie zbyt emocjonalnie na niewielkie bodźce.

Najczęstsze objawy zaburzeń emocjonalnych u dorosłych to:

• zachowania aspołeczne,
• lęki i fobie,
• nadmierna bierność,
• pobudzenie ruchowe,
• napięcia mięśniowe,
• problemy ze snem,
• problemy z wyrażaniem i okazywaniem uczuć,
• wybuchy złości,
• ataki paniki,
• zaburzenia apetytu,
• problemy z koncentracją i skupieniem,
• zmienność zachowań.

Emocje są nieodłącznym elementem życia, ale aby je opanować, należy je najpierw poznać. W tym celu trzeba obserwować siebie – pomocny może być tzw. dzienniczek emocji. Jest to prosta metoda polegająca na zapisaniu danego wydarzenia i przyporządkowaniu mu określonych, odczuwanych przez nas emocji. Taki dzienniczek emocji to doskonały wstęp do pracy nad emocjami, zwłaszcza że udowodniono, że już samo nazywanie emocji, które odczuwamy w danej chwili, powoduje ich osłabienie. Przykładowo odczuwając lęk, jeśli o tym wiemy, powiemy sobie: „tak, odczuwam lęk” i nasz organizm powinien to zaakceptować i obniżyć napięcie.

Obserwowanie i nazywanie emocji, które nam towarzyszą, pomaga w odkrywaniu mechanizmów zachowań, które powielamy. Być może w każdej sytuacji stresowej zachowujemy się tak samo, zawsze reagujemy krzykiem na to kiedy np. ktoś zajmie nam miejsce parkingowe przed nosem. Uświadomienie sobie naszych reakcji pomaga zmienić zachowania, które przeszkadzają.

W przypadku, kiedy nie potrafimy poradzić sobie z emocjami, odczuwamy je zbyt intensywnie lub wręcz przeciwnie – zbyt słabo, powinniśmy zasięgnąć porady psychologa i/lub psychoterapeuty. Być może nasze problemy wynikają z utrwalonych i powielanych schematów, traum i doświadczeń z dzieciństwa, problemów w pracy lub relacjach z bliskimi. Przyczyn problemów z emocjami może być wiele, a szczera rozmowa z psychologiem często pozwala skupić się na wybranych zagadnieniach i odnaleźć źródło problemu.

Zazwyczaj pierwszą sytuacją stresową dla malucha jest rozstanie z rodzicami, czyli pójście do placówki wychowawczej – żłobka, przedszkola. Odczuwany wtedy lęk separacyjny jest zupełnie normalny, ale rodzic powinien wiedzieć, jak odpowiednio reagować, aby pomóc dziecku. Jeśli maluch reaguje histerią na samą myśl o zostaniu w placówce, ma bóle brzucha, pojawia się moczenie nocne, to znak, że trzeba zasięgnąć pomocy.

Przede wszystkim – spokojem. Widząc, że dziecko ma problemy z emocjami, należy samemu zachować spokój. Warto też pamiętać, że maluch ma prawo do bycia złym czy przestraszonym. Spokojne tłumaczenie, bycie blisko dziecka, próba wysłuchania go i zrozumienia są bardzo ważne. Warto także obserwować, czy dziecko potrafi nazywać towarzyszące mu emocje – czy zdaje sobie sprawę z ich istnienia i odczuwania? Rolą rodzica jest nauczenie dziecka emocji, rozmawiania o nich oraz rozładowywania złych emocji.

Ważną informacją dla rodziców jest to, że muszą oni zaakceptować uczucia dziecka. Mówienie: „Przestań, przecież nic się nie stało” nie pomoże uspokoić się maluchowi. Nie wolno także karać dziecka za odczuwane przez niego emocje. To, co rodzic powinien zrobić, to pomóc dziecku rozładować napięcie – np. poprzez tupanie nogą, uderzanie w poduszkę, namalowanie własnej złości itp. Powinny być to zachowania akceptowalne, te nieakceptowalne powinny być jasno zakomunikowane, bez okazywania złości czy irytacji u dorosłego.

Dziecku z problemami emocjonalnymi często pomagają zajęcia dodatkowe, na których może rozładować energię (taniec, piłka nożna, basen). Panuje tam dyscyplina, więc maluch od razu uczy się funkcjonować w konkretnych ramach.

Emocje mają wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, także na nasze zdrowie. Pod ich wpływem wydzielają się różne hormony, które bezpośrednio wpływają na nastrój. Pozytywne emocje obniżają poziom kortyzolu (hormonu stresu), pobudzają wydzielanie oksytocyny i działają korzystnie na funkcjonowanie układu odpornościowego. Z kolei emocje negatywne, zwłaszcza długotrwały stres i złość, powodują zwiększenie poziomu cytokin, które przyczyniają się do stanów zapalnych stawów, chorób serca i nowotworów. Przewlekły stres negatywnie wpływa na funkcjonowanie układu krążenia i układu nerwowego, zwiększając ryzyko depresji, chorób serca i cukrzycy typu II. Dlatego nad emocjami warto zapanować i znaleźć im ujście, aby nie dochodziło do ich nagromadzenia się. Jak to zrobić?

W przypadku, kiedy nie radzisz sobie z emocjami, cierpisz na przewlekłe obniżenie nastroju, nie potrafisz rozładować gniewu np. poprzez ćwiczenia fizyczne, odczuwasz ciągły niepokój, frustrację – konieczna jest szczera rozmowa z psychologiem o swoich emocjach i poszukanie przyczyny takiego nastroju. Nie każdy spadek formy to depresja, ale w przypadku, kiedy stan ten przedłuża się, utrudnia codzienne funkcjonowanie i odbiera radość z życia, warto szukać pomocy.

Źródła:

• P. Ekman, R. Davidson, Natura emocji, Gdańsk 2000;
• A. Dąbrowski, Wpływ emocji na poznanie, „Przegląd Filozoficzny” 2012, nr 3, s. 315–335.