Zapalenie opon mózgowych – objawy i leczenie

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest poważną chorobą, którą wywołują najczęściej bakterie i wirusy. Może dojść do niego także na skutek infekcji grzybiczej albo na skutek zatrucia - lekami lub ołowiem. Stan zapalny rozwija się w wyniku przeniknięcia drobnoustrojów do płynu mózgowo-rdzeniowego, który w warunkach fizjologicznych jest jałowy. Przeniknięcie patogenów może być spowodowane urazem czaszki lub być powikłaniem innej choroby - np. zapalenia zatok czy ucha środkowego, kiedy to wirusy lub bakterie roznoszone są po organizmie wraz z krwią. 

Zapalenie opon mózgowych obejmuje zazwyczaj oponę miękką i podpajęczynówkową oraz przestrzeń podpajęczynówkową. Może dojść także do zajęcia mózgu, wtedy mamy do czynienia z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu.

Jeśli obserwujesz u siebie objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych udaj się jak najszybciej do szpitala. Choroba jest groźna i może zakończyć się zgonem pacjenta, jeśli leczenie nie zostanie wdrożone odpowiednio szybko. Zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych można podzielić ze względu na czynniki powodujące zakażenie. Ze względu na zaraźliwość niektórych postaci zapalenia opon mózgowych (zwłaszcza wirusowych) należy unikać kontaktu z innymi ludźmi. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wymaga hospitalizacji bez względu na jego rodzaj.

Przyczyny zapalenia opon mózgowych uzależnione są od czynnika wywołującego chorobę. Zarówno bakterie, jak i wirusy, grzyby czy pierwotniaki mogą powodować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych występuje u dorosłych i dzieci, przy czym bardziej narażone są niemowlęta i małe dzieci (szczególnie wcześniaki). Do przyczyn zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zaliczane są m.in. przebyte choroby zakaźne o podłożu wirusowym lub bakteryjnym.

Zapalenie opon mózgowych objawia się:

• wysoką gorączką,
• sztywnością karku (pojawia się ból przy próbie zgięcia głowy w stronę klatki piersiowej),
• bólem i zawrotami głowy,
• sennością, nawet śpiączką,
• zaburzeniami świadomości, 
• wymiotami i nudnościami,
• objawami oponowymi - objaw Brudzińskiego, objaw Kerniga,
• podwójnym widzeniem,
• porażeniem mięśni,
• zaburzeniami mowy,
• obrzękiem tarczy nerwu wzrokowego,
• napadami padaczkowymi,
• dezorientacją.

Za rozwój wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych odpowiadają głównie wirusy: enterowirusy, wirus świnki, arbowirusy (wirus kleszczowego zapalenia mózgu), wirus opryszczki, ospy,  półpaśca, cytomegalii, rzadziej adenowirusy. Wirusy namnażają się w organizmie i przenikają do krwi, skąd mogą przedostać się do płynu mózgowo-rdzeniowego.

Wirusowe zapalenie opon mózgowych przebiega dwufazowo - w pierwszej fazie objawy są związane z infekcją (nieżytem górnych dróg oddechowych lub układu pokarmowego), następuje chwilowa poprawa, a potem pojawiają się objawy zapalenia opon mózgowych występujące wraz z objawami neurologicznymi. Objawy wirusowego zapalenia opon mózgowych są na tyle charakterystyczne, że lekarze szybko stawiają diagnozę i wdrażają właściwe leczenie.Przebieg wirusowego zapalenia opon mózgowych jest łagodniejszy i ma lepsze rokowania niż zapalenie o podłożu bakteryjnym.

Leczenie wirusowego zapalenia opon mózgowych jest przyczynowe (pacjentom podawany jest acyklowir, który hamuje mnożenie się wirusów opryszczki zwykłej oraz ospy wietrznej i półpaśca, jednak na inne wirusy nie ma skutecznego lekarstwa) oraz objawowe - stosuje się odpowiednie preparaty łagodzące objawy stanu zapalnego. Wymagana jest hospitalizacja pacjenta. Choroba najczęściej ustępuje do kilkunastu dni od momentu rozwoju, najczęściej nie pozostawia trwałych następstw.

Gruźlicze zapalenie opon mózgowych jest infekcją wtórną do gruźlicy. Przyczyną infekcji jest rozproszenie prątków gruźlicy w organizmie. Rozwój tego typu zapalenia opon mózgowych trwa od kilku tygodni do nawet kilku lat od momentu infekcji prątkami. Stan zapalny rozwija się mózgu, gdzie zaczyna powodować wysięk, uszkodzenie nerwów czaszkowych oraz blokadę krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego oraz atakuje naczynia krwionośne, co może skutkować zawałem mózgu.

Objawy choroby narastają powoli - w pierwszej fazie, która może trwać kilka tygodni, pojawia się lekki stan podgorączkowy, bóle głowy oraz brak łaknienia i złe samopoczucie. W drugiej fazie dołączają objawy neurologiczne, a więc senność i zaburzenia świadomości, porażenie nerwów czaszkowych. W trzeciej fazie pojawiają się objawy porażenne jak śpiączka oraz zwiększone ciśnienie wewnątrzczaszkowe i poszerzenie przestrzeni płynowych wewnątrz czaszki.

Leczenie gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest długoterminowe - trwa od 9 do 12 miesięcy, czasem dłużej. W Polsce odnotowywane są pojedyncze przypadki zachorowań.

Zakażenie ośrodkowego układu nerwowego grzybami może przebiegać jako ostre lub przewlekłe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu, zapalenie mózgu, udar mózgu. Najczęściej powodowane jest przez grzyby z rodzaju Candida (ostre zapalenie) lub Cryptococcus neoformans (przewlekłe zapalenie opon mózgowych).

Do zakażenia dochodzi na skutek przeniesienia grzybów wraz z krwią do ośrodkowego układu nerwowego. Do zakażenia dużo częściej dochodzi u niemowląt (szczególnie wcześniaków) niż u osób dorosłych, a częstym powikłaniem infekcji jest wodogłowie.
U chorych na grzybicze zapalenie opon mózgowych występuje gorączka, bóle głowy oraz objawy neurologiczne. Rozpoznanie stawia się na podstawie badania płynu mózgowo-rdzeniowego i stwierdzenia w nim obecności grzybów.

Leczenie przebiega na oddziale szpitalnym gdzie pacjentowi podaje się dożylnie leki przeciwgrzybicze - amfoterycynę B, flukonazol, worykonazol i pozakonazol oraz flucytozynę, co trwa do kilku tygodni. Następnie niezbędne jest kontunuowanie terapii lekami przeciwgrzybiczymi przyjmowanymi doustnie.

Bakteryjne zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych dzielimy zwykle na ropne i nieropne (aseptyczne). W Polsce najczęściej powodują je bakterie:

• u noworodków: paciorkowce grupy B oraz pałeczki Gram-ujemne, w tym pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) oraz listerie,
• u dzieci po 3. miesiącu życia: meningokoki (meningokokowe zapalenie opon mózgowych), dwoinki zapalenia płuc (pneumokokowe zapalenie opon mózgowych), pałeczki hemofilne typu b, znacznie rzadziej listerie i inne ropne bakterie.

Za rozwój aseptycznego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych najczęściej odpowiadają borelie, odpowiedzialne za wystąpienie neuroboreliozy.Do zakażenia płynu mózgowo-rdzeniowego dochodzi na skutek przeniesienia bakterii z przestrzeni nosowo-gardłowej. Często do zakażenia dochodzi przez ciągłość z ogniska zakażenia - np. na skutek zapalenia ucha środkowego, zapalenia zatok, czyraka występującego w okolicy twarzy.

Okres wylęgania choroby jest krótki – od kilku godzin do kilku dni, objawy pojawiają się gwałtownie, a stan chorego szybko się pogarsza. Bakteryjne zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych są stosunkowo rzadkimi powikłaniami - szacuje się w Polsce występuje ich około 1000 rocznie.

Pierwszymi objawami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zwykle są gorączka, dreszcze, sztywność karku, nudności i wymioty oraz ból głowy. Dodatkowo pojawiają się nadwrażliwość na bodźce (światłowstręt, przeczulica), zdarza się także nadmierne odczuwanie zapachów. Bez odpowiedniego leczenia nasila się senność pacjenta, która może doprowadzić do utraty przytomności. Meningokokowemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych może towarzyszyć sepsa o piorunującym przebiegu, który określa się jako zespół Waterhouse’a i Friderichsena - na skórze pojawiają się wybroczyny, spada ciśnienie krwi, pojawia się niewydolność krążenia.

Powikłania zapalenia opon mózgowych obejmują napady drgawek, stan padaczkowy, obrzęk mózgu i ropień mózgu. Do trwałych powikłań należą upośledzenie słuchu (nawet głuchota), wodogłowie, niedowłady lub porażenia spastyczne, upośledzenie umysłowe, upośledzenie czynności poznawczych, zaburzenia mowy.

Zapalenie opon mózgowych wymaga pilnej interwencji medycznej, ustalenia przyczyny i leczenia infekcji w wraunkach szpitalnych. Rozpoznanie zapalenia opon mózgowych o podłożu bakteryjnym wymaga wdrożenia antybiotykoterapii (w zależności od bakterii) oraz leczenia objawowego w postaci podawania płynów, leczenia przeciwobrzękowego i przeciwzapalnego, itp. Ważnym elementem leczenia jest wczesna rehabilitacja, która polega na ćwiczeniach biernych, a następnie czynnych.

Przyczyny zapalenia opon mózgowych mogą być także pasożytnicze. Najczęściej powodowane jest przez pierwotniaka Toxoplazma gondii lub przez amebę Acantamoeba. Znane są także przypadki zakażenia wywołanego przez  pierwotniaka Naegleria fowleri, który wywołuje negleriozę.

Najczęściej przyczyną bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest zakażenie pneumokokami oraz meningokokami, a więc bakteryjnemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych można zapobiegać poprzez wdrożenie szczepień ochronnych. Ponieważ w Afryce zdarzają się przypadki zapalenia opon mózgowych wywoływane przez dwoinki zapalenia płuc (epidemie), należy zaszczepić się przed wyjazdem w rejon zagrożony występowaniem choroby.

Aby zapobiegać zapaleniu opon mózgowych należy także przestrzegać zasad higieny oraz stosować się do zaordynowanego przez lekarza postępowania w przypadku innych chorób i infekcji, które mogą wpłynąć na rozwój zakażenia.

Wiadomo już, czym objawia się zapalenie opon mózgowych - dlatego należy być wyczulonym na pierwsze objawy infekcji. W sytuacji, kiedy pacjent podejrzewa zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u siebie lub dziecka należy jak najszybciej udać się do szpitala. Lekarz przeprowadza wywiad z pacjentem oraz badanie neurologiczne. Jeśli etiologia zapalenia pozostawia wątpliwości wykonuje się badanie płynu mózgowo-rdzeniowego na obecność bakterii, wirusów lub grzybów. Rozpoznanie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zależy także od przebytych infekcji oraz aktualnej wiedzy epidemiologicznej.

Badania pomocnicze wykonywane bez względu na rodzaj zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych to rezonans magnetyczny i tomografia komputerowa. 

Leczenie w przypadku wirusowego zapalenia opon obejmuje leczenie objawowe oraz podawanie leków wirusowych (acyklowiru) w uzasadnionych przypadkach. Z kolei w leczeniu bakteryjnego zapalenia opon mózgowych stosuje się antybiotyki, zaś w infekcji o podłożu grzybiczym - środki przeciwgrzybicze. Leczenie uzależnione jest od rodzaju zapalenia opon, tzn. czynnika odpowiedzianego za chorobę.

Leczenie objawowe polega na podawaniu dożylnie płynów w celu uzupełnienia niedoborów, leków przeciwgorączkowych, przeciwbólowych, przeciwzapalnych, zmniejszających obrzęk oraz o dbaniu o właściwe odżywienie pacjenta. W trakcie leczenia często prowadzona jest odpowiednia rehabilitacja, mająca przywrócić choremu pełną sprawność - niektóre postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych mogą pozostawić trwałe powikłania (dotyczy to zwłaszcza infekcji bakteryjnych o ciężkim przebiegu).

1. W. Kozubski, Terapie w chorobach układu nerwowego, Warszawa 2016;
2. E. Kuchar, Wirusowe zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych, dostęp: 16.01.2024;
3. E. Kuchar, Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, dostęp: 16.01.2024;
4. M. Okarska-Napierała, E. Kuchar, Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci – postępowanie praktyczne, „Standardy Medyczne/Pediatria” 2017, nr 14, s. 241–250;
5. Ł. Przyszło, Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, dostęp: 16.01.2024.