Neurotyzm, neurotyk – cechy osobowości neurotycznej

Osobowość neurotyczna jest jedną z pięciu rodzajów osobowości wyróżnianych w Modelu Wielkiej Piątki opracowanym przez Paula Costę i Roberta McCrea. Według tego modelu czynniki określające osobowość są realne, niezmienne, biologicznie uwarunkowane (dziedziczne) i uniwersalne – niezależne od płci, przynależności etnicznej i kulturowej. W myśl tej idei neurotyk dziedziczy swój sposób działania i myślenia od przodków. Model Wielkiej Piątki określa rodzaje osobowości na podstawie czynników:

• neurotyczności i jej przeciwieństwa - stabilności emocjonalnej,
• ekstrawersji i introwersji,
• ugodowości i antagonizmie,
• otwartości na doświadczenia,
• sumienności i jej przeciwieństwu.

Neurotyczne cechy osobowości są zauważane już u dzieci i młodzieży, choć na zwiększenie neurotyczności mają wpływ negatywne doświadczenia, zwłaszcza te traumatyczne, jak niezaspokojenie potrzeby miłości i bliskości. Nie ma potwierdzonych badań o wpływie nadmiernej aktywności współczulnego układu nerwowego jako o bezpośredniej przyczynie neurotyczności. Wśród przyczyn neurotyczności wymienia się również czynniki społeczne. - np. przebywanie z osobą neurotyczną może wpłynąć na rozwój podobnych cech osobowości.

Według regulacyjnej teorii temperamentu Jana Strelau są dwie składowe temperamentu: reaktywność i aktywność. Reaktywność określa, z jaką intensywnością reagujemy na rożne sytuacje i zachowania innych ludzi, z kolei aktywność określa ilość i intensywność działań z własnej inicjatywy.

Strelau zaobserwował też, że osoby o wysokim stopniu aktywności charakteryzują się niską reaktywnością, a wysokiemu poziomowi reaktywności towarzyszy niska aktywność. Najlepiej, jeśli te dwie cechy równoważą się. Strelau wyodrębnił kolejne cechy, które składają się na ludzki temperament. Są to:

• żwawość — ujawnia się w szybkim reagowaniu, wysokim tempie aktywności i elastyczności zachowań,
• perseweratywność — wyraża się w skłonności do kontynuowania i powtarzania zachowań oraz doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca,
• wrażliwość sensoryczna — przejawia się w tendencji do reagowania na bodźce o słabym nasileniu,
• reaktywność emocjonalna — wyraża się w stałej dla jednostki intensywności reakcji, a także w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej,
• wytrzymałość — charakteryzuje się zdolnością do podejmowania adekwatnych działań, wymagających długotrwałej lub intensywnej aktywności w trudnych warunkach,
• aktywność — tendencja do zachowań dostarczających wysokiej stymulacji zewnętrznej.

Według Strelaua temperament jest więc wypadkową sześciu powyższych cech i proporcji. W związku z tym ludzie mają dwa podstawowe sposoby zachowań - styl wspomagający (osoby wysokoreaktywne) i prostolinijny (osoby niskoreaktywne). Temperament jest w myśl jego badan wrodzony i niezmienny, przy czym jest składową osobowości.

Inne badania psychologiczne przyczyn neurotyzmu dopatrują się w okresie dzieciństwa. Sugerują one, że osobowość neurotyczną kształtuje lęk, który towarzyszył jednostce od najmłodszych lat. Doświadczenia z dzieciństwa, takie jak odrzucenie, poniżanie, brak więzi z rodzicami, uczucie niepewności oraz brak wsparcia przy porażkach kształtują osobę neurotyczną, czyli nadmiernie emocjonalną, wrażliwą, niepewną siebie. 

Neurotycy mają trudności z radzeniem sobie ze stresem, nawet proste czynności, jak rozmowa przez telefon, mogą być dla nich stresujące. Są to osoby nie tylko podatne na stres, ale i na rozwój zaburzeń, takich jak depresja czy zaburzenia nastroju, ataki paniki, zaburzenia lękowe, fobie. Często mają także problemy z funkcjonowaniem w społeczeństwie, udziałem w rywalizacji, wykazują blokadę przed działaniem. Osoba o cechach neurotycznych jest wycofana, lękliwa, zestresowana, wykazując przy tym cechy introwertyka. 

Neurotycy potrafią wykazywać nadmierną skłonność do perfekcjonizmu, wymagają od siebie za dużo, mają niskie poczucie własnej wartości, starają się być dobrze odbieranymi przez innych, zależy im na opinii i ocenie innych. Brak im równowagi emocjonalnej, często popadają w zły nastrój, nostalgię. 

Rzadziej zdarza się połączenie osobowości neurotycznej z cechami ekstrawertyka, ale jeśli takie połączenie ma miejsce, to osoba taka ma potrzebę teatralnego okazywania swoich uczuć, w sposób przerysowany, filmowy. Jednak neurotyczny ekstrawertyk nie potrafi opanować swojej emocjonalności. 

Osobowość neurotyczną cechuje nadmierne zamartwianie się o przyszłość, tendencja do doświadczania negatywnych emocji, wrażliwość na stres, brak równowagi emocjonalnej, niska samoocena. Wysoki poziom neurotyzmu znacznie utrudnia funkcjonowanie w społeczeństwie, a cechy neurotyka często spotykają się z niezrozumieniem. Neurotycy uważani są za osoby znerwicowane, doświadczające negatywnych stanów , negatywnej emocjonalności. Muszą one wypracować sobie sposoby radzenia sobie z własną podatnością na emocje i różne problemy, których często doświadczają. 

Osoby neurotyczne pragną akceptacji ze strony partnera, a związek taki jest bardzo emocjonalny. Neurotycy mają skłonność do nawiązywania toksycznych relacji, przy czym idealizują oni partnera. Neurotyk ma dużo problemów sam ze sobą, trudności z radzeniem sobie z emocjami, popadaniem w przygnębiające stany emocjonalne, źle reaguje na sytuacje stresowe. W związku wymaga wsparcia i zrozumienia od partnera, przy czym dla osoby stabilnej emocjonalnie może być to uciążliwe. 

Neurotyzm nie jest ani chorobą, ani zaburzeniem psychicznym i nie wymaga leczenia. Należy podkreślić, że każdy z nas ma w sobie pewien poziom neurotyzmu, czyli swego rodzaju nadwrażliwości i emocjonalności. Bywa, że na niektórych etapach życia poziom neurotyczności wzrasta. 

Jednak neurotyzm sam w sobie to cecha osobowości, z którą należy nauczyć się żyć. Można jedynie łagodzić jej objawy lub dociekać, skąd biorą się tak emocjonalne reakcje. Leczenie neurotyzmu, czy tez łagodzenie jego objawów, opiera się na psychoterapii. W trakcie terapii analizowane są wydarzenia z dzieciństwa, które mogłyby wpłynąć na rozwój osobowości, a także praca nad podniesieniem samooceny, radzeniem sobie ze stresem, nauka opanowania reakcji lękowych i ataków paniki. 

Terapia neurotyka jest procesem długotrwałym, ale w efekcie pomaga zmniejszyć podatność na stres i zwiększyć jakość życia, podnieść komfort funkcjonowania w społeczeństwie.