Terapia systemowa to – obok nurtu psychoanalityczno-psychodynamicznego, poznawczo-behawioralnego i humanistyczno-egzystencjalnego – jedno z podstawowych podejść w psychoterapii. Pod tą nazwą kryje się wiele szkół, nurtów i praktyk, które niekiedy znacznie się od siebie różnią. Łączy je postrzeganie człowieka jako części różnych systemów.
Terapia systemowa cechuje się odmiennym rozumieniem zaburzeń, niż pozostałe szkoły psychoterapii. Uważa się w niej, że to nie jednostka, ale system przejawia trudności. W tym ujęciu osoba chora jest „delegatem”, czyli wyrazicielem zaburzeń systemu. Dlatego terapia dotyczy całego systemu (zazwyczaj rodziny).
Podejście systemowe najczęściej wykorzystuje się w terapii dziecka lub nastolatka. Do udziału w sesjach zapraszane są wszystkie osoby mieszkające z Pacjentem. Terapia nie koncentruje się jednak na indywidualnych właściwościach chorego, ale na systemie. Istotą podejmowanych działań jest zmiana problemowych cech systemu, takich jak struktura rodziny, komunikacja pomiędzy jej członkami czy zaburzone relacje emocjonalne. Terapeuta systemowy zachowuje neutralność, pomaga wydobywać mocne strony rodziny i posługuje się specyficznymi technikami.
Terapia systemowa ma wiele odmian. Różnią się m.in. rozumieniem mechanizmów powstawania zaburzeń i zmiany, roli terapeuty czy wykorzystywanymi technikami. Do podejść systemowych należy np.:
- terapia interakcyjno-komunikacyjna: za źródło objawów uważa się w niej zaburzenia komunikacji. Terapia służy więc wprowadzeniu zmiany w tej sferze, m.in. poprzez stosowanie technik paradoksalnych czy pozytywnego przeformułowania;
- terapia strukturalna: to podejście zakłada, że objawy jednostki są związane z nieadekwatną strukturą rodzinną. Celem terapii jest rozwój autonomii, przywrócenie bliskim możliwości wypełniania swoich ról i umiejętności podejmowania zadań rozwojowych;
- terapia strategiczna: opiera się na przekonaniu, że zachowania objawowe to rodzaj nieświadomie stosowanych strategii, które można też postrzegać jako metaforę relacji rodzinnych. To terapia krótkoterminowa, która służy redukcji objawów i rozwiązaniu istniejącego problemu;
- koncepcja naturalnych systemów rodzinnych Murray’a Bowena: należy do podejść transgeneracyjnych, w których analizuje się problemy w rodzinie z perspektywy jej historii. Zdaniem Bowena redukcja lęku, zmniejszenie objawów i większe zróżnicowanie Ja u jednostki prowadzi do zmiany w systemie rodzinnym. Jego koncepcja stała się podstawą do opracowania techniki genogramu;
- kontekstualna terapia rodzin: to kolejny przykład podejścia transgeneracyjnego. Celem terapii kontekstualnej jest umożliwienie rodzinie uwolnienia się od niewidzialnych lojalności i dziedzictwa rodzinnego oraz uzyskanie równowagi w zakresie bilansu zasług i długów;
- klasyczna mediolańska szkoła terapii rodzin: zakłada się w niej, że rodziny problemowe są uwikłane w destrukcyjne „gry” i kierują się przekonaniami nieadekwatnymi do rzeczywistości. Terapia służy wprowadzeniu do sytemu rodzinnego nowych informacji, które mogą spowodować zmianę w sztywnych zasadach, przekonaniach czy mitach rodzinnych;
- postmediolańska terapia rodzin: uznaje się w niej, że rozumienie problemów przez terapeutę to tylko jedna z możliwych opcji oraz że rodzina przynosi na terapię „scenariusze” opowieści, które są dla niej ważne, choć w danym momencie – nieużyteczne. Celem terapii jest w tym ujęciu wspólne poszukiwanie takich nowych znaczeń, które staną się inspiracją do zmian, negocjowanie nowych wariantów rodzinnych opowieści.
W wyniku ewolucji terapii systemowej powstały też:
- zespół reflektujący: to rodzaj techniki, który wywodzi się z założenia, że każde twierdzenie o rzeczywistości jest głównie stwierdzeniem o obserwatorze. W związku z tym terapeuta korzysta z pomocy osób, które bezpośrednio nie uczestniczą w terapii, ale ją obserwują;
- konsultacja systemowa: polega na zwróceniu się o konsultację do innego terapeuty lub zespołu. Najczęściej dochodzi do niej w sytuacji, kiedy specjalista i rodzina sądzą, że terapia utknęła w martwym punkcie. Konsultacja może przybierać formę zespołu reflektującego;
- praca systemowa z jedną osobą: podejmuje się ją, gdy nie ma możliwości uczestnictwa w terapii innych członków rodziny. W tym przypadku zastosowanie znajduje zwłaszcza technika genogramu.
Terapia systemowa może mieć również charakter wielorodzinny.
