Terapia kognitywna to jedno z podejść w psychoterapii. Uważa się w nim, że zaburzenia psychiczne są pochodnymi dysfunkcjonalnych struktur i wadliwie przebiegających procesów myślowych. Psychoterapia służy ich zidentyfikowaniu i modyfikacji.
Terapia poznawcza koncentruje się na teraźniejszości. Początkowo wykorzystywano ją do leczenia depresji i zaburzeń lękowych. Obecnie jest stosowana także w przypadku wielu innych problemów zdrowia psychicznego.
Najważniejszą rolę w rozwoju psychoterapii poznawczej odegrali psycholog kliniczny Albert Ellis (1913-2007) i psychiatra Aaron Beck (1921-2021). Obaj stworzyli terapie oparte na podobnych założeniach, stawiające sobie za cel pomoc Pacjentom w zmianie negatywnych, depresyjnych i dysfunkcyjnych przekonań, założeń i przewidywań na bardziej realistyczne, pozytywne i adaptacyjne.
Albert Ellis nazwał swoje podejście terapią racjonalno-emotywną (rational emotive therapy, RET), a potem – behawioralną terapią racjonalno-emotywną (rational emotive behavior therapy, REBT). Ellis uważał, że funkcjonowanie jednostki można ująć w prostym schemacie ABC.
A (activating event) to zewnętrzne wydarzenie, które człowiek może zinterpretować dzięki swoim racjonalnym lub irracjonalnym przekonaniom (B – belief system). W konsekwencji (C – consequence) pojawia się bardziej przystosowawcze lub nieprzystosowawcze zachowanie.
Racjonalne przekonania są źródłem zdrowia psychicznego, a irracjonalne – cierpienia i destrukcyjnych zachowań. Do najczęstszych irracjonalnych przekonań zalicza się, takie jak:
- szczęście ludzkie zależy od zdarzeń zewnętrznych, na które nie mamy wpływu;
- moja wartość jako człowieka zależy od moich sukcesów i zdolności;
- wszyscy powinni nas kochać;
- jeżeli sprawy nie przebiegają zgodnie z oczekiwaniami, to katastrofa.
Według Ellisa istotę terapii można ująć w kolejny schemat – DEG. W trakcie procesu zmiany należy bowiem zakwestionować (D – disputing) irracjonalne przekonania, co prowadzi do bardziej racjonalnych przekonań, czyli nowej efektywnej filozofii (E – effective new philosophy). Stanowią one podstawę zachowań, które są w większym stopniu adaptacyjne (G – goal).
Aaron Beck stworzył terapię, którą nazwał poznawczą (cognitive therapy, CT). W późniejszych latach wzbogacono ją o techniki i procedury podejścia behawioralnego. Obecnie jest częściej stosowana jako zintegrowana terapia poznawczo-behawioralna (cognitive behavioral therapy, CBT).
Zdaniem Becka problemy zdrowia psychicznego to konsekwencja nieprzystosowawczych schematów poznawczych. Różnią się one treścią w zależności od zaburzenia i są źródłem specyficznych myśli automatycznych oraz zniekształceń poznawczych.
Myśli automatyczne to natychmiastowe, spontaniczne oceny sytuacji życiowych, które odgrywają główną rolę w kształtowaniu reakcji emocjonalnych i behawioralnych. Są one w różnym stopniu adekwatne do faktów (od 100-0 proc.). Ich treść nie zależy od sytuacji, ale jest specyficzna dla osoby i problemu zdrowia psychicznego – w zaburzeniach lękowych przeważnie dotyczy zagrożenia (np. „zaraz umrę” jako interpretacja kołatania serca w lęku napadowym), w depresji jest negatywna, a w przypadku stanów hipomaniakalnych – nierealistycznie pozytywna.
Mało adekwatne do faktów myśli automatyczne zawierają w sobie szereg zniekształceń poznawczych. Przyjmują one postać błędów logicznych i powodują tendencyjne interpretowanie napływających informacji. W związku z tym służą podtrzymywaniu i utrwalaniu dysfunkcjonalnych struktur poznawczych, a w konsekwencji – zaburzeń. Należy do nich np.:
- arbitralne wnioskowanie: przeskakiwanie do konkluzji, wyciąganie pochopnych wniosków;
- selektywna abstrakcja: wnioskowanie oparte na pojedynczym wydarzeniu czy argumencie;
- wnioskowanie na podstawie emocji, a nie faktów;
- myślenie dychotomiczne: czarno-białe, bez odcieni szarości, „wszystko albo nic”;
- myślenie w kategoriach „co będzie, jeśli…”;
- myślenie jednotorowe: efekt lornetki;
- nadmierna generalizacja: tworzenie reguł na podstawie jednego albo kilku wydarzeń;
- wyolbrzymianie i pomniejszanie znaczenia zdarzeń;
- personalizacja: przypisywanie sobie sprawczości w występowaniu zdarzeń bez uzasadnienia;
- nadmierne uogólnianie: „zawsze”, „wszyscy”, „nigdy”, „nic”;
- nadużywanie imperatywów, powinności: „muszę”, „powinienem”;
- żal odnoszący się do przeszłości.
Zniekształcenia poznawcze występują u każdej osoby, ale w zaburzeniach psychicznych są szczególnie utrwalone, a ich tendencyjność jest niekiedy skrajna.
