Ostracyzm społeczny – na czym polega ta forma wykluczenia?

Historia ostracyzmu sięga starożytnej Grecji, gdzie stosowano go jako praktykę polityczną, w wyniku której obywatele w tajny sposób głosowali i wskazywali na osoby podejrzane o dążenie do tyranii. Głosowanie odbywało się za pomocą specjalnych skorup (tzw. ostrakonów - stąd nazwa - sąd skorupkowy i ostracyzm), a jeśli jego wynik był skazujący, to ludzi podejrzanych czekało wygnanie z miasta na 10 lat. Sąd skorupkowy polegał na indywidualnej ocenie, nie był sądem w naszym rozumieniu - nie było tam procesu, zeznań czy rozmów. Był on często wynikiem niechęci do danej osoby, która w efekcie zostawała skazana na banicję. Osoby podejrzewane o skłonności do tyranii były tylko podejrzewane o to, nie udowodniono im nic. Jednak zostawały przez wolnych obywateli skazane na wygnanie. 

W obecnych czasach nazwa ostracyzm funkcjonuje w znaczeniu nawiązującym do specyficznych cech znanych nam m. in. z greckich Aten - to forma wykluczenia, która jest bardzo dotkliwa, stresująca i bolesna dla osoby nią dotkniętej.

Ostracyzm towarzyski może występować w miejscu pracy, w szkole, a także w rodzinie, w grupie rówieśniczej, na wyjazdach, na osiedlu - jednym słowem wszędzie. Długotrwały ostracyzm może prowadzić do załamania nerwowego, a także innych negatywnych konsekwencji odbijających się na zdrowiu psychicznym. 

W sytuacji, kiedy dana osoba czuje się dotknięta ostracyzmem powinna jak najszybciej próbować mu przeciwdziałać. Im szybciej podjęte zostaną działania, tym większa szansa na ukrócenie procederu.

Ostracyzm objawia się w różny sposób, przy czym wiele zależy tutaj od sytuacji. Przykładowo w środowisku pracy może on objawiać się poprzez całkowite ignorowanie danej osoby, nie zapraszanie jej na kawę, lunch ze współpracownikami, natomiast ostracyzm w domu polega na tym, że reszta domowników nie liczy się ze zdaniem jednego, ignorując jego potrzeby czy problemy. Istnieje także ostracyzm wirtualny, który jest widoczny na portalach społecznościowych. 

Form wykluczenia społecznego jest dużo, godzą one zawsze w potrzebę przynależności do danej grupy i zaburzają poczucie własnej wartości. Objawiają się obojętnością wobec danej osoby, ignorowaniem jej - jej zdania, jej potrzeb. Dochodzi nawet do sytuacji, w których osoba dotknięta ostracyzmem nie słyszy nawet odpowiedzi na wypowiedziane "dzień dobry". U osoby wykluczonej zawsze pojawia się uczucie bezradności, a wszelkie próby interakcji z innymi ludźmi są nieudane.

Ostracyzm od czasów starożytnej Grecji zachował jedno - jest formą kary, niekoniecznie związanej z jakimś przewinieniem, bardziej z indywidualną niechęcią. Ostracyzm to bardzo zero-jedynkowe podejście, gdzie okazywanie niechęci jest jawne i dąży do bojkotu towarzyskiego. Nie ma nic wspólnego z wymierzaniem sprawiedliwości, a domniemana wina jest na ogół niewspółmierna do kary.

• Obojętność - jest to nieagresywna forma, ale też dotkliwa - okazywanie obojętności, lekceważenie, wyśmiewanie, zwroty bezosobowe, pomijanie przy zaproszeniach na wydarzenia czy spotkania, traktowanie pobłażliwe lub całkowicie jak powietrze - to jedna z form ostracyzmu.  
• Jawna niechęć - tej formy ostracyzmu doświadczają na ogół osoby odmienne (takie, które nie są akceptowane ze względu na swój wygląd lub poglądy) oraz osoby, które mogą wzbudzać zachwyt, podziw. Jawna niechęć ma szerszy zasięg niż obojętność - dochodzi tu do wyśmiewania, szydzenia i obrażania osoby dotkniętej ostracyzmem. 
• Agresja - ostracyzm rzadko, ale może przybrać formę przemocy, jawnej agresji w stronę osoby wykluczonej. Częściej jest to agresja słowna, ale może być także fizyczna, jak np. szturchanie czy popychanie. 

Przyczyn ostracyzmu jest wiele, najczęściej są to:

• zazdrość (często niechęć kierowana jest wobec osoby, którą podziwiamy, której zazdrościmy - urody, pozycji, itp.),
• różnica zdań (trudności w porozumieniu się, brak umiejętności poprowadzenia dyskusji - wolimy kogoś wykluczyć niż z nim rozmawiać),
• nietolerancja (ostracyzm skierowany w stronę osoby o odmiennej orientacji seksualnej, osoby z wadą wymowy, niepełnosprawnością, o odmiennym kolorze skóry, itp.),
• stereotypy (myślenie szablonowe i traktowanie ludzi z uprzedzeniem).  

Ostracyzm stosują najczęściej osoby, które są same mało pewne siebie, mają trudności w kontaktach z innymi, są nietolerancyjne lub mało tolerancyjne, są pozbawione asertywności i nie cechuje ich empatyczność.

Ostracyzm w pracy przejawia się okazywaniem obojętności, ignorowaniem, unikaniem. Może być bardzo subtelny i trudny do udowodnienia - ofiara ostracyzmu czuje się pomijana, ale w konfrontacji z agresorem wszystkiemu on zaprzecza. W sytuacji, kiedy w pracy osoba wyżej postawiona w hierarchii traktuje w sposób wykluczający pracownika, można nawet utożsamiać ostracyzm z mobbingiem. Pojęcia te nie są jednak tożsame, mobbing ma na ogół przyczynę, stosowany jest przez jedną osobę - wobec osoby podległej lub wobec większej ilości współpracowników. Ostracyzm może być formą mobbingu w pracy. 

Sam ostracyzm jest trudny do udowodnienia, a czasami może być tak subtelny, że zauważają go jedynie bardziej wrażliwi współpracownicy.  Osoba poddana ostracyzmowi czuje się niekomfortowo w pracy, ale na ogół nie wie, jak powinna się zachować. Ignorowanie jej powoduje poczucie bezradności, obniża samoocenę, wydajność w pracy, prowadzi także do zaburzeń lękowych. Ostracyzm prowadzi także do odcięcia danej osoby od informacji, wpływu na różne wydarzenia lub decyzje, a w konsekwencji - do utrudnienia funkcjonowania w pracy. 

Ponieważ człowiek jest istotą społeczną, to wykluczenie go z grupy i odebranie mu wsparcia innych ludzi, a nawet zauważania przez otoczenie jest dotkliwą karą, która może w konsekwencji prowadzić do zaburzeń psychicznych. Długotrwały ostracyzm przyczynia się do:

• spadku samooceny, 
• pogorszenia pewności siebie,
• depresji,
• nerwicy,
• rozwoju fobii społecznej, 
• może prowadzić do myśli samobójczych. 

W wyniku ostracyzmu osoba czuje się odrzucona, niepotrzebna nikomu, osądzona na podstawie zdania wyrobionego tylko na podstawie jej cech zewnętrznych (np. wyglądu czy niepełnosprawności). W konsekwencji rodzi to bezradność, a z czasem złość i frustrację. Łatwo osądzić kogoś na podstawie własnego wyobrażenia, jednak bardziej wskazuje to na problemy z samooceną osoby stosującej ostracyzm. 

Ostracyzm może przyjąć formę łagodną lub ostrą (kiedy dochodzi do zachowań agresywnych), jednak bez względu na jego przejawy należy podjąć próbę przeciwdziałania wymierzaniu tego rodzaju "kary".

W porę rozpoznane zjawisko ostracyzmu można próbować szybko zwalczyć. W tym celu najlepiej skorzystać z pomocy mediatora (nie mówimy to o zawodowym mediatorze, na początku konfliktu może być to po prostu osoba neutralna dla obu stron konfliktu). 

W sytuacji, kiedy dochodzi do ostracyzmu należy próbować załagodzić konflikt, a jeśli nie przynosi to efektów - poszukać nowej grupy (np. zmienić pracę). Nie jest to łatwe, ale konsekwencje psychiczne przewlekłego ostracyzmu są dotkliwe, dlatego czasem zmiana grupy jest najlepszym wyjściem.

W sytuacji, kiedy ostracyzm społeczny wpłynął negatywnie na pewność siebie, wywołał frustrację, złość lub inne uczucia, z którymi ciężo sobie poradzić, to warto porozmawiać z psychologiem o swoich problemach. 

Źródła

• L. Dyczewski, Tożsamość społeczno-kulturowa w globalizującym się świecie [w:] Kultura Społeczeństwo", nr 1/2000,
• W. Klimczak, G. Kubiński, E.Sikora-Wiśniewska, Pojęcie, przyczyny, obszary i wskaźniki wykluczenia
  społecznego w Polsce i Unii Europejskiej
  – rozważania teoretyczne [w:] Wykluczenia społeczne w Polsce - wybrane zagadnienia, Wrocław 2017, [dostęp 5.10.2023],
• T. Leszniewski, K. Wasielewski, Socjologa wychowania w Polsce - pytania o wymiar subdyscypliny [w:] Studia socjologiczne 2(209)/2013, [dostęp 5.10.2023],
• M. Pacholski, A. Słaboń, Słownik pojęć socjologicznych Kraków 2010,