Manipulacja – jak rozpoznać, że ktoś nami manipuluje? Techniki manipulacji

Manipulacja (z jęz. łacińskiego manipulatio – manewr, fortel, podstęp; manus - ręka, manipulus - dłoń) jest oddziaływaniem ograniczającym lub całkowicie pozbawiającym innych kontroli nad sytuacją, sterowaniem sytuacją, przeżyciami i sposobem myślenia, a także zrachowaniami innych. Co ważne, manipulacja nie odbywa się przy użyciu siły, nie polega na stawianiu gróźb - odbywa się w sposób przebiegły, wykorzystując zaskoczenie osoby manipulowanej, konkretną sytuację, zasady współżycia. Bardzo często osoby manipulujące innymi zatajają pewne informacje lub działają z zaskoczenia, w sposób przemyślany i zaplanowany. 

Manipulacja jest formą psychicznego nadużycia, może wyrządzać szkody fizyczne i emocjonalne. Często różne formy manipulacji można spotkać w związku lub pracy.

Perswazja i manipulacja to dwie różne, choć często mylone, pojęcia. Perswazja polega na odwoływaniu się do zrozumienia, osoba, która stara się przekonać drugą pokazuje swoje prawdziwe intencje zachowania, negatywne konsekwencje, ale i pozytywy wynikające z danej sytuacji. Perswazja to inaczej przekonanie kogoś do czegoś. Natomiast manipulacja odbywa się celem wpłynięcia na drugą osobę i zmuszenia jej do wykonania czegoś, na co prawdopodobnie nie zgodziłaby się bez manipulacji. 

Manipulacja jest działaniem nieetycznym, wyrządzającym krzywdę drugiej osobie. Wiążę się ona z potrzebą wpływu, władzy i kontroli nad innymi ludźmi, z pominięciem ich potrzeb. Manipulację często obserwuje się u osób z zaburzeniami osobowości, zwłaszcza z osobowością narcystyczną. W tym konkretnym przypadku pojawiają się trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, a narcyz ucieka się do manipulacji, aby utrzymać związek. 

Manipulator poprzez swoje zachowania umacnia się w poczuciu własnej wartości, odwraca uwagę od innych problemów, dowodzi swojej przewagi. W jego przekonaniu wykazuje się umiejętnością rządzenia innymi ludźmi. W rzeczywistości manipulowanie udowadnia, że nie ma on umiejętności prowadzenia negocjacji, a innych ludzi postrzega przedmiotowo, nie licząc się z ich uczuciami. 

Manipulant ma silną potrzebę kontroli nad swoim otoczeniem, często ucieka się do kłamstwa, wywiera presję, aby wymusić konkretne zachowania, skłonić do nich innych. Postawiony w sytuacji, kiedy musi się przyznać do manipulacji - zaprzecza. Działanie manipulanta to kreowanie sytuacji w taki sposób, aby druga strona nie była w stanie rozpoznać jego zamierzeń. 

O wiele łatwiej rozpoznać manipulację patrząc na sytuację z boku, natomiast w momencie, kiedy manipulacja dotyczy nas, dużo gorzej odnaleźć się w sytuacji i rozpoznać zamierzenia manipulatora. Należy zwracać uwagę przede wszystkim na zachowania takie, jak: kłamstwo, zatajanie informacji, zaprzeczanie, oszustwo, osądzanie, wyśmiewanie lub krytykowanie, wzbudzanie poczucia winy czy stawianie ultimatum. Wskazują one, że ktoś próbuje wywierać na nas wcale nie subtelny wpływ. Manipulatorzy często odwołują się do emocji, do określonych działań ("Jak mnie kochasz, to na pewno to zrobisz"). Ofiara czuje się źle, ma przeświadczenie, że zrobiła coś wbrew sobie - najlepiej zastanowić się nad własnymi odczuciami i słuchać, co podpowiada nam intuicja - w ten sposób można rozpoznać i chronić się przed manipulacją. Należy pamiętać, że manipulacja jest zjawiskiem obserwowanym również w bliskich związkach. 

Temat manipulacji jest bardzo szeroki i dotyczy także... reklam. Emitowane w telewizji czy mediach społecznościowych przekazy są formą manipulacji i dobrym przykładem formy wywierania wpływu na ludzi. Reklamy różnych produktów, które sugerują, że będziemy szczęśliwi kupując dany produkt to nic innego jak próby wywarcia wpływu na zachowanie i zakupy. To także kreowanie idealnej rzeczywistości i wywoływanie skojarzeń z danym produktem. Techniki manipulacji stosowane są także w handlu. Celem manipulatora jest wywarcie wpływu na osobę lub grupę, aby dokonali oni zakupu. Pewne grupy ludzi są szczególnie podatne na manipulacje, w kontekście handlu dotyczy to zwłaszcza seniorów. 

Ofiara manipulacji emocjonalnej czuje się zdezorientowana, a także zaczyna kwestionować swoje poglądy, wartości itp. Manipulacja emocjonalna stosowana w związku sprawia, że druga osoba ma trudności z zaufaniem, towarzyszy jej złe samopoczucie, pojawia się uczucie lęku, nawet zaburzenia lękowe, wrażenie częstej zmiany zdania. Osoba manipulowana zaczyna zauważać u partnera zachowania nieetyczne, wywoływanie poczucia winy, a także brak empatii i działania mające na celu skłonić partnera do zachowań, na które nie wyraża zgody. 

Zwrócenie uwagi na pewne sygnały wysyłane przez ciało ułatwia rozpoznanie manipulacji emocjonalnej. Mowa tutaj o uczuciu odrętwienia, ucisku w gardle lub brzuchu, zmęczeniu sytuacją i partnerem, który dla osiągnięcia własnych korzyści często wykorzystuje drugą osobę. 

Manipulacja emocjonalna ma negatywny wpływ na zdrowie psychiczne, także długofalowy. Przykłady manipulacji emocjonalnej:

• porównywanie,
• przytłaczająca bliskość,
• wymuszanie poczucia winy,
• karanie ciszą, ignorancja,
• odgrywanie roli ofiary,
• umniejszanie sukcesom drugiej strony,
• kłamstwo,
• stawianie pod ścianą, niepozostawianie czasu na decyzję,
• unikanie i odwracanie uwagi.

Manipulacja z definicji jest nieetyczną formą wywierania wpływu na osobę lub grupę ludzi. Do osiągnięcia celu manipulator często stosuje różne techniki (np. regułę lubienia i sympatii - zazwyczaj mówimy tak osobom, które znamy i lubimy; regułę wzajemności - wypada nam się odpowiednio odwdzięczyć osobie, która zrobiła dla nas coś dobrego, lub wyświadczyła nam jakąś przysługę). 

Z manipulacją ciężko uporać się definitywnie i szybko. Wiele osób, które były manipulowane mają problem z ponownym zaufaniem, a także z wyrażaniem własnych opinii. Czują się oszukane i mają problem z bliskością. Aby poradzić sobie z manipulacją trzeba przede wszystkim nauczyć się rozpoznawać jej przejawy oraz mieć silne poczucie własnej wartości oraz działać asertywnie. 

Jeśli potrzebujesz pomocy psychologicznej, nie tylko w związku z manipulacją, zapraszamy do poradni MindHealth.

Źródła

1. M. Antosik, Człowiek współczesny w obliczu manipulacji, dostęp 15.03.2024;
2. R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka (2004): 186-195;
3. T. Witkowski, Psychomanipulacje. Jak je rozpoznać i jak sobie z nimi radzić, Gdańsk 2000.