Inteligencja emocjonalna – czym jest? Jak ją rozwijać?

Do psychologii termin inteligencji emocjonalnej wprowadzili w 1990 roku dwaj badacze tego zjawiska - Peter Salovey i John Mayer. W myśl ich definicji inteligencja emocjonalna to osobiste kompetencje człowieka, będące uzupełnieniem zdolności intelektualnych. Wysoka inteligencja emocjonalna oznacza umiejętność dostrzegania emocji i zarządzania nimi. Zgodnie z założeniem badaczy człowiek inteligentny emocjonalnie potrafi także odczytywać emocje innych i mając pełną wiedzę o emocjach własnych i cudzych potrafi modelować swoje myślenie i działanie. 

Inny psycholog, Daniel Goleman, proponuje łączyć inteligencję emocjonalną z cechami osobowości i charakterem. W swojej książce "Inteligencja emocjonalna w praktyce" przekonuje, że największy wpływ na życie i sukcesy ludzi ma właśnie inteligencja emocjonalna, a nie iloraz inteligencji. 

Obecnie uważa się, że inteligencja emocjonalna składa się na kompetencje osobiste, dzięki którym można wykorzystać procesy emocjonalne do pokonywania przeciwności. Ważne, aby emocje współdziałały z rozumem - osoby inteligentne emocjonalnie nie działają pod wpływem bodźców zewnętrznych, mają zdolność rozpoznawania stanów emocjonalnych własnych i cudzych, a więc potrafią dopasować swoje myślenie i działanie do sytuacji.

Inteligencja emocjonalna jest stosunkowo nowym pojęciem, nad którym ciągle trwają badania. Oferowane są także kursy i szkolenia mające podnosić kwalifikacje i rozwijać inteligencję emocjonalną - zawsze jednak należy wybierać sprawdzone warsztaty, a najlepiej - poradzić się psychologa w wyborze.

Na inteligencję emocjonalną składają się:

• Samoświadomość, czyli zdolność dostrzegania własnych emocji i doceniania ich znaczenia. Ma to duże znaczenie zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych, kiedy rozumienie emocji pomaga zachować spokój i przemyśleć swoje działanie. Dzięki samoświadomości człowiek nie wypiera swoich emocji, ale akceptuje je i uczy się je przeżywać.
• Samoregulacja, czyli umiejętność panowania nad emocjami, szczególnie ważna, aby nie przenosić swoich frustracji i nie rozładowywać emocji na słabszych.
• Empatia, czyli umiejętność rozpoznawania emocji innych ludzi. Rozpoznawanie emocji innych osób odbywa się nie tylko na podstawie ich zachowania, gestów, ale także na podstawie znajomości sytuacji, umiejętności wczucia się w ich rolę, współodczuwania.
• Umiejętności w relacjach interpersonalnych, czyli zdolność nawiązywania relacji z innymi ludźmi, utrzymywania ich, pracy w grupie, pełnienia ról społecznych. Duże znaczenie ma tu umiejętność odczytywania emocji innych ludzi.
• Zdolności do ekspresji emocji, czyli umiejętne wyrażanie własnych uczuć i sygnalizowanie potrzeb emocjonalnych.

Osoby inteligentne emocjonalnie potrafią kontrolować własne emocje, ale także zaspokajać swoje potrzeby w sposób akceptowalny społecznie oraz budować pozytywne i trwałe relacje z innymi ludźmi. 

Kompetencje osób inteligentnych emocjonalnie

Poprzez kompetencje osobiste człowieka o wysokiej inteligencji emocjonalnej rozumiemy przede wszystkim świadomość emocjonalną, zdolność rozumienia własnych stanów emocjonalnych, zarządzania własnymi emocjami w sposób niepowodujący konfliktów społecznych, empatię, zaliczaną do kompetencji społecznych, umiejętność perswazji, a więc zjednywania sobie innych osób, zdolności przywódcze, umiejętność motywacji siebie i innych, konsekwencję w działaniu oraz przyjmowanie odpowiedzialności na siebie, także asertywność, polegającą na obronie swoich granic w sposób świadomy, spokojny i konsekwentny, a także umiejętność współpracy z innymi ludźmi oraz pracy w grupie.

Zdaniem Daniela Golemana: "Mamy dwa mózgi, dwa umysły i dwa różne rodzaje inteligencji: racjonalną i emocjonalną. To, jak sobie radzimy w życiu, zależy od obu. Liczy się nie tylko IQ, lecz także inteligencja emocjonalna. Intelekt nie może w pełni wykorzystać swoich możliwości bez inteligencji emocjonalnej."

Według badacza osoby o wysokim ilorazie inteligencji, aby odnieść sukces, muszą wykazywać także cechy inteligencji emocjonalnej. Jest to o tyle ważne, że w licznych badaniach prowadzonych w różnych firmach pracodawcy bardziej cenią sobie osoby, które potrafią się dogadać, są stabilne emocjonalnie, pracują w zgodzie, współpracują ze sobą, potrafią działać w grupie i dążą do realizacji wspólnego celu. Autor publikacji "Inteligencja emocjonalna w praktyce" przeprowadził badania w 200 różnych firmach i wykazał w nich, że skuteczni liderzy odznaczają się wysoką inteligencją emocjonalną. Zdaniem Daniela Golemana inteligencja emocjonalna składa się z 5 cech: opanowania, motywacji, empatii, samoświadomości i umiejętności społecznych.

Goleman obala dotychczasowe poglądy na rolę intelektu w odnoszeniu życiowego sukcesu - jego zdaniem osoby pozbawione inteligencji emocjonalnej mogą być jedynie przeciętnymi pracownikami czy nawet przeciętnymi liderami. Największą szansę na odniesienie sukcesu mają osoby świadome swoich emocji, potrafiące korzystać z inteligencji emocjonalnej.

Panuje powszechne przekonanie, że kobiety lepiej potrafią wyrażać emocje i doświadczać ich niż mężczyźni. Faktycznie, to kobiety częściej podejmują działania, które wymagają trafnego rozpoznania uczuć, częściej także wykazują się empatią, są bardziej uważne na komunikaty niewerbalne. Jednak kobiety w dużej mierze potrafią identyfikować głównie emocje pozytywne, natomiast mężczyźni trafniej rozpoznają emocje negatywne, jak gniew czy złość. Z kolei mężczyźni efektywniej potrafią trzymać w ryzach własne emocje i uczucia. 

Różnica między płciami polega na tym, że mężczyźni mają lepiej rozwinięty komponent poznawczy, przez co lepiej rozumieją emocje, u kobiet inteligencja emocjonalna obejmuje lepiej rozwinięty komponent działaniowy. Dzięki inteligencji emocjonalnej potrafią działać oraz wpływać na innych. Płeć nie ma natomiast wpływu na indywidualne cechy osób inteligentnych emocjonalnie.

Inteligencja emocjonalna nie jest czymś uniwersalnym, każdy wykształca własną - na drodze rozwoju osobistego, samoświadomości, dążenia do celu. Inteligencję emocjonalną można rozwijać, można nauczyć się zarządzać swoimi emocjami, ale najpierw należy być świadomym swoich uczuć. Nie jest także uwarunkowana genetycznie, a rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych można się nauczyć. 

Dzięki relacjom z innymi ludźmi można uczyć się zachowań społecznych i kształtować swoją inteligencję. Wymaga to zaangażowania oraz świadomości, że uczucia są i są ważne. Przede wszystkim trzeba:

• być uważnym na innych ludzi, starać się wczuć w ich sytuację, wykazywać empatię,
• przeżywać emocje, rozumieć je, a jeśli jest to trudne można prowadzić dzienniczek emocji,
• pracować z ciałem, aby łączyć emocje z pewnymi reakcjami, np. przeżywanie stresu powoduje kołatanie serca, strach - drżenie rąk, itp.,
• poszerzać zasób słownictwa odnoszący się do emocji i nazywać każde odczuwane uczucie.

Inteligencja emocjonalna jest ważna w życiu zawodowym i osobistym, pomaga radzić sobie ze stresem, z kryzysami w życiu, zapobiega frustracji oraz pomaga osiągnąć dobre relacje z otoczeniem.

Aby stale zwiększać współczynnik inteligencji emocjonalnej należy być uważnym wobec otoczenia, nie uciekać od swoich emocji, nawet tych trudnych, towarzyszących w sytuacjach kryzysowych. Inteligencja emocjonalna to umiejętność życia z emocjami, nie można ich ukrywać lub tłamsić w sobie. 

Bardzo często zdarza się w szkołach, że dzieci nie potrafią ze sobą współpracować, pojawiają się konflikty lub próby zwrócenia na siebie uwagi poprzez agresję czy krzyk. Obecnie bardzo popularny jest TUS, czyli trening umiejętności społecznych. Jest on bardzo dobrym wstępem do rozwijania inteligencji emocjonalnej. Nawet zdolni uczniowie mogą mieć problemy z zachowaniem, a w trakcie takiego treningu dzieci uczone są komunikacji z innymi ludźmi, nawiązywania kontaktów, spokojnego stawiania granic, asertywności, radzenia sobie w trudnych sytuacjach oraz właśnie - nazywania i rozpoznawania swoich emocji, odkrywania swoich cech, mocnych i słabszych stron.

Inteligencją emocjonalna to kompetencje, które można nabyć, a które bardzo przydają się w życiu osobistym.

Jeśli nie wiesz, czy odznaczasz się wysokim poziomem inteligencji emocjonalnej, możesz udać się do psychologa, który zaproponuje wypełnienie specjalnego kwestionariusza. Taki kwestionariusz służy do pomiaru inteligencji emocjonalnej, rozumianej jako zdolność do rozpoznawania, rozumienia, kontrolowania i używania własnych emocji, a także emocji innych osób oraz zdolność do efektywnego wykorzystywania emocji w kierowaniu własnym oraz cudzym działaniem. Są to kwestionariusze wykorzystywane do celów badawczych. Psycholog biorąc pod uwagę sytuację osoby, jej przemyślenia może opracować indywidualny plan pracy, dla lepszego zrozumienia emocji. Umiejętne szukanie pomocy świadczy o wysokiej inteligencji emocjonalnej. 

Źródła

• D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997,
• D. Goleman, R. Boyatzis, A. McKee, Naturalne przywództwo: odkrywanie mocy inteligencji emocjonalnej [w:] Jacek Santorski–Wydawnictwa Biznesowe, Wrocław– Warszawa 2002,
• A. Jaworowska, A. Matczak, INTE Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego  2008,
• M. Sadowska, M. Brachowicz, Struktura nteligencji emocjonalnej [w:] Studia z psychologii w KUL. Tom 15, red. P. Francuz, W. Otrębski, Wyd. 2008, s. 65-79, [dostęp 13.11.2023],
• A. Wojnarska, Uwarunkowania efektywności treningów umiejętności społecznych [w:] Edukacja-Technika-Informatyka 2019, 10(1), 105-112.