Anhedonia – przyczyny, objawy i leczenie

Anhedonia oznacza obniżoną zdolność do odczuwania przyjemności lub całkowity brak zdolności do odczuwania przyjemności czy radości. Anhedonia jest wywoływana przez różnego rodzaju choroby psychiczne lub uzależnienia i podstawą jej leczenia jest wykrycie źródła problemu. Anhedonia to bardzo często objaw zaburzeń depresyjnych, przy czym nie wolno jej bagatelizować.

Termin anhedonia został wprowadzony przez francuskiego psychologa i filozofa Theodule-Armand Ribota w 1896 roku. Jako pierwszy wskazywał on anhedonię jako objawy wielu zaburzeń psychicznych. Z kolei zgodnie z  klasyfikacją DSM-IV-TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), czyli kryteriów diagnostycznych zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, anhedonia to osłabienie zainteresowania lub przyjemności w reakcji na bodziec, który w przeszłości był postrzegany jako przyjemny lub jako nagroda.

Termin anhedonia pochodzi z języka greckiego, w dosłownym tłumaczeniu oznacza on brak przyjemności (an – bez; hedone – przyjemność). Anhedonia to termin stosowany w psychiatrii w celu opisu stanu psychicznego charakteryzującego się niemożnością odczuwania przyjemności lub ograniczoną zdolnością do jej odczuwania. Anhedonia to objaw różnego rodzaju zaburzeń psychicznych, najczęściej jednak obecny w zaburzeniach depresyjnych.

Wyróżnia się trzy typy anhedonii: konsumpcyjną (kiedy nie pojawia się uczucie radości przy sytuacjach związanych z otrzymywaniem nagrody), antycypacyjną (kiedy nie ma przyjemności z czekania na coś dobrego, na jakąś nagrodę, zwykle pojawia się także brak motywacji do działania, aby coś dobrego osiągnąć) i anhedonię społeczną (brak satysfakcji z kontaktów społecznych, izolacja od otoczenia).

Ważne, aby pamiętać, że anhedonia jest objawem zaburzeń - rzeczy, osoby, aktywności, które wcześniej cieszyły stają się dla chorego bez znaczenia, a wykonywaniu czynności, które sprawiały radość towarzyszy uczucie pustki. 

W przypadku anhedonii jednym z kluczowych objawów jest brak radości z życia. Osoba cierpiąca na anhedonię nie jest zdolna do odczuwania radości, czy innych emocji pozytywnych, a wraz z brakiem emocji pojawia się uczucie pustki. Niezdolność do odczuwania przyjemności i radości dotyczy zarówno sfery psychicznej, jak i fizycznej. Za problemem braku radości i przyjemności z życia podążają inne problemy, jak np. wycofanie z życia towarzyskiego, brak motywacji do działania, entuzjazmu z osiąganych sukcesów. 

Utracie zdolności odczuwania przyjemności towarzyszy jednoczesne odczuwanie i przeżywanie emocji negatywnych, takich jak smutek, złość. Obecność negatywnych emocji zwiększa ryzyko podjęcia próby samobójczej przez osobę chorą. 

Tak naprawdę objawy anhedonii są zróżnicowane i zależne od dotychczasowego życia jednostki. Przykładowo osoby introwertyczne nie odczuwają radości wynikającej ze spotkania z bliskimi, dlatego ten objaw, w kontekście społecznego wycofania, nie powinien być rozpatrywany. Anhedonia jest bardzo zindywidualizowana i należy ją diagnozować biorąc pod uwagę różne aspekty życia. 

Najczęstszą przyczyną występowania braku odczuwania radości jest depresja. Tak naprawdę anhedonia jest głównym objawem zaburzeń depresyjnych, także podczas epizodu depresyjnego, jednak sama anhedonia nie jest gwarantem zdiagnozowania depresji. Może ona także wystąpić w przebiegu schizofrenii jako objaw negatywny lub być związana z uzależnieniami (pojawia się w momentach odstawienia substancji uzależniającej).

Z biologicznego punktu widzenia anhedonia jest związana z nieprawidłowościami występującymi w zakresie neuroprzekaźnictwa dopaminy w tzw. układzie nagrody w mózgu. Ważną rolę w procesie doświadczania przyjemności pełnią także endorfiny. 

Wśród przyczyn anhedonii (ale także czynników ryzyka jej rozwoju) należy wymienić także zaburzenia lękowe, przewlekły stres, zaburzenia snu, brak aktywności fizycznej - to wszystko może przyczynić się także do nasilenia jej objawów. Jeśli pojawia się w trakcie leczenia farmakologicznego, należy zawsze powiedzieć o tym lekarzowi. 

Anhedonia, choć najbardziej kojarzona jako objaw depresji i schizofrenii, może być objawem prawie każdego zaburzenia, dlatego ważne, aby nie zwlekać z diagnozą i problemy z odczuwaniem przyjemności skonsultować jak najszybciej z psychiatrą lub psychologiem. 

Zdaniem ekspertów anhedonia może wystąpić w dwóch fazach - pierwsza z nich to faza zaniechania poszukiwania sytuacji, które dają radość. Dopiero w drugiej fazie pojawia się całkowity brak odczuwania przyjemności i radości życia. 

Pojęcie anhedonii polekowej nie jest poprawne - spadek odczuwania szeroko pojętej przyjemności pojawia się także po długim stosowaniu leków przeciwdepresyjnych, głównie z grup selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny i inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny. Działanie leków opiera się na zmniejszaniu odczuwania emocji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. W przypadku braku przyjemności na skutek zażywania leków mówi się o anhedonii wtórnej. 

Anhedonia występuje także jako cecha indywidualna w populacji ogólnej. Odczuwanie  przyjemności jest zjawiskiem ewolucyjnym, będącym podstawą takich procesów jak np. uczenie się lub motywacja. Na ogół uczucie przyjemności i satysfakcji jest poprzedzone uczeniem się, pracą, jakimś pożądaniem (czyli wzbudzeniem motywacji). Do zaburzeń może dojść na każdym etapie - czyli może pojawić się brak pożądania do odczucia przyjemności, brak dążenia - wszystko zależy od indywidualnej sytuacji. Za każdy z etapów przetwarzania nagród odpowiada neuronalna aktywność w obrębie mózgowego układu nagrody, której zaburzenia skutkują właśnie anhedonią.

W przypadku anhedonii mamy do czynienia z utratą możliwości odczuwania pozytywnych uczuć, przy czym jest to indywidualne dla każdego człowieka. Diagnozując trudności w empatyzowaniu oraz odczuwaniu zarówno pozytywnych uczuć, jak i radości z życia, należy brać pod uwagę wiele okoliczności. Jak już pisaliśmy, anhedonia może pojawić się w wyniku działania niektórych leków przeciwdepresyjnych, choć wtedy osłabia się także odczuwanie negatywnych uczuć. 

Narzędziem służącym do oceny nasilenia anhedonii są specjalne kwestionariusze: Chapman Physical Anhedonia Scale (PAS), Chapman Social Anhedonia Scale (SAS), które pozwalają na ocenę zaburzenia w odniesieniu do wcześniejszych doświadczeń pacjenta. Arkusze zawierają odpowiednio 41 i 60 pytań. 

Narzędziem wykorzystywanym w gabinecie psychiatrycznym lub psychoterapeutycznym i służącym do oceny nasilenia anhedonii jest skala odczuwania przyjemności SHAPS (Snaith-Hamilton Plasure Scale). Skala ta odnosi się do etapu satysfakcji, przy czym pytania w kwestionariuszu dotyczą zarówno przyjemności związanej z doświadczeniami zmysłowymi (tzw. sensorycznej), jak i tej płynącej z interakcji społecznych.

Kwestionariusz SHAPS opiera się na czterostopniowej skali (1 — zdecydowanie się nie zgadzam, 2 — nie zgadzam się, 3 — zgadzam się, 4 — zdecydowanie się zgadzam). Arkusz jest krótki, składa się z 14 pytań. 

Kwestionariusz TEPS jest narzędziem składającym się z dwóch podskal: motywacyjnej oraz konsumpcyjnej, przy czym jest to najnowsze narzędzie diagnostyczne. Pytania dotyczą sytuacji hipotetycznych, a odpowiedzi nanosi się na sześciostopniową skalę. 

Leczenie anhedonii opiera się w dużej mierze na zdiagnozowaniu choroby, która powoduje taki stan oraz wdrożeniu psychoterapii. Leczenie jest procesem długotrwałym, z uwzględnieniem specyficznych objawów anhedonii, które mogą być inne u każdego. W procesie leczenie ważne jest także wsparcie i pomoc bliskich, chociaż czasami mogą oni nie dostrzegać obniżenia nastroju u pacjenta, a więc i remisji choroby.

Anhedonia jest jednym z objawów innych chorób, a więc ważna jest odpowiednia diagnoza i wdrożenie leczenia adekwatnego do wszystkich objawów. Zarówno anhedonia pierwotna, jak i wtórna (polekowa) wymagają konsultacji z psychiatrą lub terapeutą. 

Źródła

• Gorwood P., Neurobiological mechanisms of anhedonia. Dialogues in Clinical Neuroscience, 10 (3), 2018, s. 291-299;
• Hatzigiakoumis D.S., Martinotti G., Giannantonio M.Di., Anhedonia and substance dependence: clinical correlates and treatment options. Front Psychiatry. 2011; 2: 10;
• Szczypiński J., Gola M., Anhedonia - co o niej wiemy i jak ją badać? [w:] ViaMedica t.14/2017, nr 2, 65–74 [dostęp 20.10.2023]; 
• Pizzagalli D., Depression, stress, and anhedonia: toward a synthesis and integrated model. Annual review of clinical psychology, 10, 2014, s. 393-423.