Zgodnie z definicją Słownika Języka Polskiego PWN dysonans to:
- niezgodność brzmienia lub współbrzmienia co najmniej dwóch różnej wysokości dźwięków,
- rażące zakłócenie harmonii,
- rym niedokładny, w którym współdźwięczność nie obejmuje przedostatniej akcentowanej samogłoski wersu.
Do synonimów słowa dysonans zaliczane są: rozdźwięk, sprzeczność, dysharmonia, rozbieżność, antagonizm.
W psychologii pierwszy raz koncepcja dysonansu została użyta przez Leona Festingera w pracy naukowej z 1957 roku - „Teoria Dysonansu Poznawczego”. Zgodnie z koncepcją psychologa człowiek ma silną potrzebę spójności przekonań i zachowania. Kiedy pojawia się niezgodność między nimi można mówić o dysonansie, czyli wewnętrznym konflikcie. Teoria dysonansu poznawczego stała się częścią psychologii społecznej.
Mówiąc bardzo ogólnie, dysonans powstaje na skutek zachowania "myślę jedno, robię drugie". Ludzie przeżywają dysonans poznawczy, kiedy robią coś, w co nie wierzą lub z czym się nie zgadzają. Na ogół szukają uzasadnienia, aby zredukować dysonans.
Pojęcie dysonansu funkcjonuje także w terminologii muzycznej, gdzie razem z konsonansem odnosi się do harmonii dźwięków, ich interwałów. Jednak nie będziemy poruszać dysonansu w kontekście historii muzyki europejskiej, a jedynie w ujęciu psychologicznym.
Skoro wiemy już, co wywołuje dysonans, łatwo przywołać przykłady:
- nałogowi palacze mają świadomość szkodliwości palenia, ale palą nadal, znajdując usprawiedliwienie np. pod postacią "a co ja mam innego z życia?". Do rzucenia palenia często potrzebują dodatkowej motywacji niż sama wiedza o jego szkodliwości;
- osoby lubiące słodycze wiedzą, że nie powinny ich jeść w nadmiarze, jednak ulegają swoim popędom i tłumaczą sobie "to ostatnią czekoladką na dzisiaj";
- kupując ubrania lub inne rzeczy w nadmiarze pojawiają się wyrzuty sumienia - czy było to niezbędne? Wtedy również pojawiają się myśli tłumaczące takie zakupy.
Są to najprostsze przykłady z życia - o dysonansie poznawczym mówimy w sytuacji, kiedy zachowanie nie zgadza się z przekonaniami, z wcześniejszymi decyzjami lub z planami (np. oszczędzanie vs. kupowanie). Dysonans poznawczy można nazwać swego rodzaju wyrzutami sumienia, jednak niewystarczającymi do zmiany.
Dysonans poznawczy występuje tylko w sytuacji wolnego wyboru. Nie można o nim mówić, w sytuacji, kiedy ktoś został zmuszony do określonego zachowania, zrobił coś pod przymusem. Z kolei to, w jakich sytuacjach pojawia się dysonans, wskazuje na jego rodzaj:
- przy optymistycznym nastawieniu (błędnym przekonaniu, że nie pojawi się żaden problem) dysonans pojawia się w momencie uświadomienia sobie, że może wydarzyć się coś złego, pojawić problem,
- przy wierze w to, że wydarzenie będzie podobne do poprzedniego, będzie dobre, pojawiają się inne wrażenia - wtedy dochodzi do wewnętrznego konfliktu, czyli dysonansu,
- przy rozdźwięku między przekonaniami a zachowaniem,
- przy niespełnieniu oczekiwań,
- wyobrażenia i rzeczywistość nie idą w parze,
- przy kryzysie - wcześniejsze przykre doświadczenia mogą dawać wrażenie, że zaraz się powtórzą, jednak po ich przeminięciu dochodzi do przekonania, że nie wydarzy się nic podobnego.
Jednym ze sposobów radzenia sobie z dysonansem poznawczym jest redukcja - należy dążyć do zmniejszenia mentalnej sprzeczności, która doprowadziła do dysonansu. W tym celu należy motywować się do działania przede wszystkim w zgodzie ze sobą. Należy przyjrzeć się własnemu postępowaniu oraz spójności między działaniem a przekonaniami. Ludzie często szukają wymówek lub zalet w sytuacji, która doprowadziła ich do dysonansu.
Istnieją cztery formy lub strategie psychologiczne redukowania dysonansu:
- ignorowanie lub zaprzeczanie sprzecznościom,
- zmiana zachowania lub przekonania, które powoduje dysonans,
- wytłumaczenie zachowania przez określenie warunków lub szukanie alternatyw,
- uzasadnienie zachowanie przez dodanie nowego zachowania lub przekonania.
Poszukiwanie wystarczającego uzasadnienia jest bardzo częste, podobnie jak dopasowywanie okoliczności do wytłumaczenia swoich działań. Weźmy za przykład wspomniane palenie - dana osoba wie, że palenie jest szkodliwe, ale palacz może dojść do wniosku, że jest to jego jedyna radość z życia, duża nagroda za coś, coś pożądanego, a więc tłumaczy sobie, że jak zacznie uprawiać sport, to zredukuje szkodliwy wpływ tytoniu lub będzie palił tylko w weekendy - jest to poszukiwanie alternatywnego rozwiązania celem uporania się z dysonansem.
Do redukcji dysonansu dąży każdy, kto go doświadcza - ludzie chcą sprzeczne elementy połączyć w spójną całość. W zależności czego dysonans dotyczy może okazać się niezbędna pomoc psychologiczna. Zapraszamy do umówienia wizyty u naszych ekspertów!
Źródła
- E. Aronson, Dissonance theory: Progress and problem, [in:] Theories of cognitive
consistency: A sourcebook. Rand McNally, Chicago 1968, p. 5-27, - L. Festinger, Teoria dysonansu poznawczego. PWN, Warszawa 2007, s. 43,
- J. Strelau, D. Doliński, Psychologia: Podręcznik akademicki, t. 1. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008, s. 594-596,
- A. Szromek, M. Naramski, K. Herman, Charakterystyka zjawiska dysonansu poznawczego na przykładzie młodzieży akademickiej, wprowadzenie do badań empirycznych, cz. I, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, 2016.
