Konformizm – czym jest? Jak rozpoznać?

Sam termin konformizm wywodzi się z języka łacińskiego. ”Conformo” oznacza tyle, co nadawać kształt, a w rozumieniu potocznym tego słowa, konformista to ktoś, kto zmienia zachowanie pod wpływem innych ludzi, presji grupy, co pociąga za sobą dopasowanie się do innych norm, które mogą nie do końca być w zgodzie z przekonaniami.

Słowniki różnie definiują słowo konformizm – przykładowo w Słowniku Języka Polskiego PWN znajdziemy definicję, że konformizm to bezkrytyczne podporządkowanie się normom, wartościom, poglądom i regułom panującym w danej grupie.

Zachowania konformistyczne są przedmiotem badań socjologów i psychologów od lat, co wynika ze złożoności tego terminu. Przede wszystkim należy wyjaśnić, że człowiek jest istotą społeczną, żyje w grupie, a w każdej grupie panują określone zasady. Wiele wzorców zachowań przyjmuje się na skutek doświadczeń życiowych – wychowania, kontaktów w szkole, na studiach, w pracy. Do takich wzorców zalicza się między innymi sposób mówienia, ubierania się, styl życia i przyzwyczajenia. Są one przyjmowane bezwiednie, automatycznie.

O konformizmie można mówić wtedy, kiedy człowiek zmienia swoje zdanie lub zachowanie pod naciskiem innych, zgadzając się na coś, do czego nie jest do końca przekonany. Take zachowanie wskazuje na to, że potrzeba integracji z grupą jest silniejsza niż wiara we własne przekonania i racje.

W myśl psychologii i socjologii konformizm ma określoną definicję, odnosi się ona do poziomu, do którego można się dopasować zmieniając swoją postawę, aby dopasować się do norm panujących w grupie. Konformizm może być także uznany za umiejętność – czyli coś pozytywnego – mowa tu o zdolności dopasowania się do celów społecznych danej grupy.

Mniej pozytywna definicja odnosi się do osób biernych, które akceptują rzeczy takimi, jakie są, nie kwestionują i nie próbują zmienić nawet błędnych zachowań.
Oczywiście do zmiany zachowań jednostki może dojść także na skutek presji otoczenia, która jest tak silna, że dana osoba podporządkowuje się, chociaż wewnętrznie ma z tym problem.

Postawy i zachowania konformistyczne są przedmiotem badań socjologów i psychologów od lat. W 1955 roku amerykański psycholog (co ciekawe urodzony w Polsce) Solomon Asch przeprowadził eksperyment naukowy, by zobaczyć, jak opinia grupy wpływa na jednostkę.

Asch opracował swoje badanie w kontrze do eksperymentu Sherifa. Muzafer Sherif, turecki psycholog społeczny, badał wpływ norm grupowych na działanie członków grupy. W swoim eksperymencie wykorzystał efekt autokinetyczny – badanych umieszczano w ciemnym pomieszczeniu, w którym na ścianie wyświetlano jasny punkt – nieruchomy. Takie warunki sprawiły, że badani mieli poczucie, że punkt się rusza.

Sherif poprosił o szacowanie odległości, o jaką punkt się przesuwa na ścianie, przy czym badani nie wiedzieli, że jest on w rzeczywistości nieruchomy. Każdy oszacował inną odległość. Następnie badanych połączono w trzyosobowe grupy, które również miały oszacować, o ile punkt się przesuwa. Kiedy badani byli w grupach ich szacunki były uśrednione i przyjęte przez wszystkich członków grupy jako własne.

Na podstawie wyniku eksperymentu Sherif przedstawił zjawisko konformizmu informacyjnego – wszyscy badani dopasowali swoje szacunki do norm grupy, rezygnując z własnej oceny sytuacji i zakładając, że normy grupy są lepsze niż och ocena.

Dodatkowo sprawdził, że gdy w grupie wymieniano jedną osobą, nowa od razu podporządkowywała się wcześniej wypracowanej normie. Zinterpretował takie zjawisko jako dowód, na przekazywanie norm z pokolenia na pokolenie.
Jednak wynik eksperymentu nie został uznany przez wszystkich badaczy. Jednym z kwestionujących był właśnie Solomon Asch. Twierdził on, że w sytuacji niepewności (czyli w tym wypadku braku możliwości sprawdzenia swoich przekonań odnośnie ruchomości punktu) dochodziło do przyjęcia norm, ale Sherif nie sprawdził, co w przypadku, gdy badani są pewni swoich racji?

Swój eksperyment Asch zaprojektował tak, aby wykluczyć możliwość udzielenia niewłaściwej odpowiedzi. Poprosił badanych o wskazanie jednej z trzech kresek, o wyraźnie różniących się długościach.

Dopóki odpytywał badanych indywidualnie, odpowiedzi zawsze były prawidłowe. Jednak jeśli na Sali pojawiło się 5 osób, które udzieliły wcześniej złej odpowiedzi, a 2/3 osób odpowiadało już nieprawidłowo, sugerując się złą odpowiedzią. Wynik badania potwierdził, jak bardzo duże znaczenie ma wpływ innych ludzi.

Konformizm może być normatywny lub informacyjny – przykładem normatywnego jest właśnie eksperyment Ascha. W normatywnym konformizmie chodzi o podporządkowanie się grupie, aby nie odrzuciła ona jednostki. Z kolei informacyjny polega na tym, że jednostka chce być uważana za osobę mądrą, biorąc tym samym za wzór osoby, które za takie uważa i dopasowując się do ich racji.

Konformizm społeczny może przybierać trzy poziomy intensywności:

1. Uleganie pojawia się przy nacisku ze strony grupy, a motywacją do ulegania jest lęk przed odrzuceniem.
2. Identyfikacja pojawia się, gdy nie ma fizycznej obecności grupy, ale jednostka i tak dopasowuje się do jej zasad i norm, identyfikując się z grupą.
3. Introjekcja polega z kolei na całkowitym uznaniu pewnych norm i wartości za własne, niezależnie od okoliczności.

Wiedząc już, na czym polega konformizm i co wpływa na zachowanie jednostki, łatwo jest wymienić sytuacje lub okoliczności wpływające na zachowania konformistyczne.

Zaliczamy do nich:

• obecność grupy;
• rodzaj relacji społecznych, a także zadania pełnione w danej grupie;
• osobowość;
• niska samoocena, niepewność i brak umiejętności forowania swoich racji;
• słaba pozycja w grupie (np. składającej się ze specjalistów);
• samotność, brak sprzymierzeńców, osób myślących podobnie;
• lęk przed odrzuceniem;
• nagroda za przestrzeganie zasad lub kara za nieprzestrzeganie norm panujących w grupie.

O nonkonformizmie mówimy w sytuacji, kiedy osoba przeciwstawia się grupie i stawia na swoim, umie obronić swoje racje, nie podporządkowuje się innym. Nie można jednak ocenić, czy postawa konformisty lub nonkonformisty jest zła lub dobra nie znając kontekstu sytuacji. Chodzi przede wszystkim o to, że zarówno postawa konformistyczna jak i opozycyjna do niej mogą mieć pozytywne i negatywne aspekty.

Wśród zalet konformizmu należy wyróżnić przede wszystkim to, że ułatwia relacje między ludźmi, ogranicza konflikty i ich eskalacje, często prowadzi do kompromisu. Ponadto taka postawa pomaga osiągnąć zamierzone cele (czy to indywidualne czy grupowe), a także wpływa na rozwiązywanie problemów, gdyż osoby niepewne często szukają autorytetów i badają dany temat zanim wyrobią sobie zdanie o nim.

Należy tu jednoznacznie podkreślić, że brak własnego zdania i bezkrytyczne przyjmowanie opinii innych jest przejawem negatywnego konformizmu, a uleganie prowadzi do bierności i zabija twórcze myślenie. W sytuacji kryzysowej, np. gdy konformista nie umie się postawić i doświadcza przemocy lub jest jej świadkiem i nie umie odpowiednio zareagować, również mamy do czynienia z negatywnym przejawem konformizmu.

Postawa nonkonformistyczna może prowadzić z kolei do eskalacji konfliktów, a osoby zbyt pewne siebie mogą być także źle postrzegane przez grupę, co wiąże się z odrzuceniem.

• Podczas pierwszego dnia w nowej pracy jednostka nie wie, jak się zachować naśladuje więc zachowania innych członków zespołu i podporządkowuje się ich poleceniom.
• Robiąc zakupy w sklepie, nawet z listą zakupów, osoba widzi, że jest dużo ludzi przy półce z danym produktem – udaje się więc za grupą i również to kupuje, bez względu na to, czy jest to potrzebne, jest na liście zakupów, czy też nie.
• Uleganie modzie, nawet jeśli nie do końca dobrze czuje się w danym kolorze lub fasonie, albo gdy dane produkty kosztują za dużo pieniędzy. Skrajnym przykładem konformizmu jest kupowanie rzeczy na raty lub na kredyt, byle tylko dopasować się do standardów grupy.
• Powielanie słownictwa danej grupy, nawet jeśli do tej pory nie było ono używane (często przeklinamy pod wpływem innych).
• Jednostka zgadza się wykonać zadanie, na które w ogóle nie ma ochoty, nie ma też żadnej nagrody ani kary za odmówienie lub wykonanie zadania.

Bibliografia:

• Konformizm, [w:] J. Marszałek-Kawa, D. Plecka (red.), Leksykon wiedzy politologicznej, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2018, s. 198–203.