Paranoja: co to, objawy, leczenie

Paranoję stwierdza się, gdy Pacjent doświadcza przewlekle urojeń, rozwijających się w sposób stopniowy. Urojenia natomiast oznaczają przekonanie Pacjenta o istnieniu zjawisk bądź rzeczy, które w rzeczywistości nie mają miejsca. Pacjent jednocześnie nie doświadcza schizofrenicznych zaburzeń myślenia. Nie ma także omamów, czyli pozornie realnych bodźców zmysłowych (np. słyszenie dźwięków). Paranoja często sprawia trudności diagnostyczne, ponieważ bywa mylona np. ze schizofrenią paranoidalną lub innymi zaburzeniami. Literatura wyróżnia zbliżone schorzenia, np.:

• Reakcje paranoiczne — zachowania podobne do paranoi, zwykle trwające nie dłużej niż 3 miesiące. Reakcje występują u osób z cechami osobowości paranoicznej. Do reakcji paranoicznych zwykle przyczyniają się czynniki reaktywne o charakterze psychologicznym, społecznym, czy biologicznym.
• Zaburzenia schizotypowe — objawiają się jako ekscentryczne zachowanie, nieprawidłowości myślenia i afektu, podobne do tych występujących w schizofrenii. Podczas zaburzeń schizotypowych Pacjent również może doświadczać paranoidalnych myśli, które nie przekształcają się w rzeczywiste urojenia.
• Inne uporczywe zaburzenia urojeniowe — tak jak i w paranoi, w tym przypadku Pacjent doświadcza urojeń, jednak towarzyszą im także omamy.

Urojenia można podzielić na:

• proste — są to pojedyncze urojenia, które wyjaśniają pewne zjawiska, lecz nie powtarzają się;
• paranoiczne — uzupełniające się urojenia, w które Pacjent konsekwentnie wierzy;
• paranoidalne – nie są ze sobą powiązane, zwykle dotyczą mało prawdopodobnych treści;
• oniryczne – są zmienne i wyjątkowo emocjonalne. Dotyczą dramatycznych wydarzeń, np. końca świata.

Niektórzy psychiatrzy łączą występowanie paranoi z łańcuchem innych zaburzeń. Paranoja miałby występować jako jeden z etapów od osobowości paranoicznej, po reakcje paranoiczne kolejno do paranoi prawdziwej ostatecznie, przeobrażając się w schizofrenię paranoidalną.

Paranoja rozwija się najczęściej w wieku 35-45 lat. Zaburzenie diagnozowane jest u ok. 0,5% populacji ogólnej. Częściej na paranoje cierpią kobiety, emigranci, przedstawiciele niższych warstw społecznych oraz mieszkańcy miast. Obecnie coraz rzadziej używa się terminu paranoja. W ICD-10 paranoje określa się jako Uporczywe zaburzenia urojeniowe.

Paranoja z greckiego para oznacza obok, poza czymś, noos sens. O paranoi mówił już Hipokrates w kontekście zaburzeń psychicznych nawiązujących do obłąkania.

W XIX wieku termin coraz częściej gościł w literaturze. Niemiecki psychiatra Karl Ludwig Kahlbaum w 1863 r. powiązał paranoję z zaburzeniami niezmiennymi i uporczywymi. O paranoi mówił także Freud w kontekście urojeń powstałych ze względu na nieświadome pragnienia homoseksualne. 

Paranoja niegdyś nazywana była paranoją prawdziwą, czy zespołem paranoicznym. Współcześnie paranoja została sklasyfikowana w ICD-10 w grupie F22 Uporczywe zaburzenia urojeniowe. Pacjent doświadcza trwałych urojeń, jednak ich pochodzenie nie jest ani organiczne, ani schizofreniczne, ani afektywne. Więcej na temat paranoi mówi grupa F22.0 Zaburzenia urojeniowe. W paranoi może się rozwinąć jedno urojenie lub zespół urojeń, które najczęściej utrzymują się długo, mogą również być ze sobą powiązane. Urojenia czasem mają miejsce nawet do końca życia. Treść urojeń może dotyczyć różnych kwestii. Czasem występują także przemijające omamy słuchowe, lecz są to rzadkie przypadki. Zwykle występowanie omamów wyklucza wystąpienie paranoi.

Aby lekarz mógł stwierdzić zaburzenie, objawy paranoi muszą się utrzymywać długotrwale, przynajmniej przez 3 miesiące. Głównym symptomem jest występowanie urojeń lub jednego urojenia. Mogą one mieć różny charakter:

• prześladowczy — wrażenie, że postacie z otoczenia są wobec Pacjenta wrogo nastawione, np. ktoś go prześladuje, chce mu zaszkodzić, zawarty został spisek;
• wielkościowe — przekonanie o własnej wielkości, szczególnym znaczeniu Pacjenta, byciu kimś ważnym;
• niewiary — bezpodstawne podejrzewanie partnera o zdradę;
• hipochondryczne — przekonanie o doświadczaniu ciężkiej, często śmiertelnej choroby.

W związku z wymienionymi problemami niektórzy chorzy przestają wychodzić z domu, obawiając się świata zewnętrznego. Mogą mieć przekonanie o byciu obserwowanym. Jeżeli takie obawy nie są w żaden posób uzasadnione, warto skonsultować je ze specjalistą, gdyż utrudniają funkcjonowanie w społeczeństwie i relacje z najbliższym otoczeniem.

Urojenia w paranoi są usystematyzowane. Pacjent może doświadczać także zaburzeń emocjonalnych, uczucia napięcia, nieufności. Osoby z otoczenia chorego nie są w stanie wytłumaczyć mu, że dane zjawisko w rzeczywistości nie ma miejsca. W obrazie klinicznym paranoi prawdziwej nie występują omamy słuchowe. Pierwsza faza paranoi nazywana prepsychotyczną objawia się poczuciem pewności siebie, niezależności Pacjenta. Zaczynają w nim jednak wzrastać podejrzenia o wrogim nastawieniu otoczenia wobec niego, zazdrości. Pacjent poszukuje dowodów na potwierdzenie swoich podejrzeń. Negatywne wydarzenie może wyzwolić w nim objawy w pełni rozwiniętej paranoi.

W psychiatrii wyróżnianych jest kilka rodzajów zaburzenia, których objawy i stopień ich zaawansowania są nieco inne. Poniżej opisujemy najpowszechniejsze z nich.

W tym wypadku osoba mająca urojenia jest na tyle przekonująca w swoich wypowiedziach i tezach, że jej stan niejako udziela sie osobom bliskim, np. współdzielącym z nią gospodarstwo domowe. Paranoja indukowana (inaczej: udzielona) występuje zwłaszcza wtedy, kiedy członek rodziny pozostaje pod silny wpływem osoby doświadczającej urojeń lub spędza z nią bardzo dużo czasu, nie nawiązując jednocześnie relacji poza domem.

Jeśli objawy paranoi są spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych, w tym marihuany wyklucza się rozpoznanie samej paranoi. Dla tej grupy objawów w ICD-10 powstała pozycja Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane używaniem substancji (F10–F19). W podgrupie występują Zaburzenia psychotyczne, jakie mają miejsce podczas zażywania substancji lub po jej zastosowaniu. Zaburzenia te obejmują często urojenia o charakterze paranoidalnym lub prześladowczym. Zachowania paranoiczne po zażyciu marihuany są bardziej prawdopodobne niż w przypadku alkoholu. Pacjenci mogą z tego powodu nawet trafić do szpitala.

Ten rodzaj paranoi zwykle występuje u mężczyzn powyżej 40 roku życia. Pojawia się tzw. paranoja zazdrości, mężczyźni zaczynają podejrzewać swoje żony o zdradę. Śledzą swoje partnerki, wymagają wyjaśnień, szukają dowodów zdrady. Pacjenci bywają agresywni, grożą swoim partnerkom. W każdym najmniejszym zachowaniu upatrują symptomów zdrady, nawet jeśli partnerka ma tylko dobry humor.

Osoba doświadczająca tego typu zaburzeń ma silne i długo sie utrzymujące, nieuzasadnione poczucie bycia niesprawiedliwie i źle traktowanym - zarówno przez osoby prywatne, jak i instytucje publiczne. Przejawia odbiegającą od normy potrzebę udowodnienia swoich krzywd, które w rzeczywistości mogą być bardzo niewielkie lub w ogóle nie występować.

Inaczej mówiąc, jest to urojenie dotyczące bycia ofiarą ciężkiej choroby. Osoba go doświadczająca może być na tyle pewna swoich dolegliwości, że nie wierzy w wyniki konsultacji czy diagnoz lekarskich mówiących, że jest fizycznie zdrowa. Może chcieć podejmować kurację na własną rękę, co w niektórych przypadkach bywa niebezpieczne. Z tego względu Pacjent z paranoją hipohondryczną powienien nie zwlekając udać się do lekarza pychiatry.

Wpływ na rozwój paranoi mają czynniki biologiczne i psychospołeczne. Udział w chorobie mają czynniki genetyczne, o czym świadczy wyższa liczba zachorowań wśród krewnych osób z paranoją. Duże znaczenie mają czynniki psychospołeczne, w szczególności więzi rodzinne. Dziecko pozbawione poczucia bezpieczeństwa traci zaufanie do innych osób, co wpływa na dominację projekcji nad innymi mechanizmami obronnymi. Znaczenie ma także to, w jakiej atmosferze dziecko dorasta, jeśli najbliżsi wykazują przy dziecku postawę podejrzliwą, mogą wzbudzić w nim nieufność wobec świata. Tendencje do wystąpienia zaburzenia są wyższe również u osób ze szczególnymi cechami osobowości jak podejrzliwość, kompensacyjne poczucie własnej wartości, czy nieufność. Objawy paranoi mogą także występować w razie organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, w razie padaczki, czy w wyniku nadużywania substancji. 

Paranoja bywa mylona z innymi zaburzeniami. Specjaliści muszą wiedzieć więc jak ją odróżnić. Podobne objawy wykazuje także depresja, mania psychotyczna, czy zaburzenia psychotyczne. W szczególności paranoja mylona bywa ze schizofrenią. Warto zatem zaznaczyć, że w schizofrenii występują także halucynacje, a w paranoi nie. Schizofrenia paranoidalna często odznacza się obecnością omamów, zaburzeń postrzegania, czy zaburzeń afektu, woli, mowy. 

W leczeniu paranoi używa się neuroleptyków. Oprócz farmakoterapii zastosowanie ma także psychoterapia. Leczenie ma charakter przewlekły. Problemem w terapii paranoi jest podejrzliwość Pacjentów względem otoczenia, również samego terapeuty. Wstępna faza leczenia paranoi polega więc na próbie zbudowania poczucia bezpieczeństwa. Terapeuta nie nawiązuje do choroby, nie konfrontuje jeszcze Pacjenta z sytuacją. Nie mówi Pacjentowi, że doświadcza urojeń, może jednak stwierdzić, że w pewnych kwestiach nie zgadza się z rzeczywistością, jaką mu przedstawia.

W najcięższych przypadkach wskazana jest hospitalizacja. Środki farmakologiczne tłumią objawy psychozy, dzięki czemu Pacjent może prowadzić zwyczajne życie. Pomocniczo stosuje się także psychoedukację i techniki relaksacyjne.

Specyficzne zaburzenia osobowości F60 w ICD-10 to odrębna od paranoi przypadłość. Oznacza zaburzenia niebędące następstwem chorób, czy urazów mózgu i innych zaburzeń. W podgrupie znajduje się również F60.0 Osobowość paranoiczna. Jak postępować w razie przypadłości? W tym przypadku także zastosowanie ma terapia. Zaleca się psychoterapię dynamiczną lub poznawczo-behawioralną. Pacjent z osobowością paranoiczną jest wrażliwy na wszelkie niepowodzenia. Jest osobą podejrzliwą, interpretuje sytuację inaczej niż inni ludzie. Upatruje wrogości nawet w ludziach o neutralnej, czy życzliwej postawie. Pacjent ma wyższe poczucie własnej wartości i w otoczeniu szuka nawiązań do swojej osoby. Osobowość paranoiczna od samej paranoi wyróżnia się wczesnym wystąpieniem, nawet w dzieciństwie, Pacjent nie doświadcza także urojeń. Aby leczenie przyniosło skutek, ważne jest zatem postawienie trafnej diagnozy, co w przypadku paranoi bywa problematyczne. 

Źródła:

• I. Namysłowska, Paranoja i reakcje paranoiczne, w: Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, red. A. Bilikiewicz, Warszawa 2007, s. 356-364;
• K. Ostaszewski; K. Dąbrowska, J. Greń, Ł. Wieczorek, Raport końcowy. Analiza jakościowa stylu życia 17-18-letnich użytkowników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych (https://www.ore.edu.pl/wp-content/uploads/2020/02/raport-z-badania_ipin.pdf - dostęp 19.09.2022);
• E. Soroko, Paranoiczne zaburzenia osobowości, w: Zaburzenia osobowości: problemy diagnozy klinicznej, red. L. Cierpiałkowska, E. Sorokos, Poznań 2017, s. 96-117;
• K. Rutkowski, Diagnostyka porównawcza zaburzeń pourazowych, „Psychiatria Polska” 2005, t. 39, nr 1, s. 75-88;
• P. Abramczyk, Elementy psychiatrii cz. 6 (http://www2.wum.edu.pl/~abram/Elementy%20psychiatrii%20cz%206.pdf - dostęp 19.09.2022);
• J. Krzyżanowska-Zbucka, Psychozy (https://ef.org.pl/wp-content/uploads/2019/03/broszura.do-netu.pdf 19.09.2022);
• P. Olesiński, D. Rosiński, Perspektywa społeczno-kulturowa a zaburzenia osobowości, w: Zaburzenia osobowości: problemy diagnozy klinicznej, red. L. Cierpiałkowska, E. Sorokos, Poznań 2017, s. 321-334;
• B. Trędzbor, Zespoły psychopatologiczne, w: Psychiatria. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa, red. I. Krupka-Matuszczyk, M. Matuszczyk, Katowice 2007, s. 29-34.