Terapia behawioralna

Terapia behawioralna opiera się na założeniu, że zaburzenia zdrowia psychicznego są wyuczonymi schematami zachowania. Ich leczenie polega na zmianie problemowych zachowań dzięki oduczaniu reakcji niedostosowanych i uczeniu prawidłowych.

Najczęściej wdraża się ją w przypadku występowania nieadekwatnych do sytuacji reakcji lękowych.

Terapia behawioralna zaczęła się kształtować w latach pięćdziesiątych XX wieku. Za jej twórców uznaje się zarówno Josepha Wolpe’a, jak i Hansa J. Eysencka. Korzystali oni m.in. z dorobku Iwana Pawłowa, B. F. Skinnera czy Clarka Hulla. W latach osiemdziesiątych techniki behawioralne zaczęto włączać do terapii poznawczej, co doprowadziło do powstania podejścia poznawczo-behawioralnego (cognitive behavioral therapy, CBT). Natomiast od lat dziewięćdziesiątych rozwijają się terapie oparte na połączeniu CBT z tezami innych szkół. Do tej tzw. trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnych zaliczamy m.in. dialektyczną terapię zachowania, terapię skoncentrowaną na schematach, terapię poznawczą opartą na uważności czy terapię opartą na akceptacji i zaangażowaniu.

Terapeuta behawioralny jest skoncentrowany na zachowaniach pacjenta, traktowanych jako wynik działania bodźców. Zajmuje się czynnikami, które wywołują i utrwalają niepożądane zachowania oraz ich modyfikacją. Nie spekuluje natomiast na temat wewnętrznych, nieobserwowalnych procesów umysłowych. W terapii behawioralnej zaburzone zachowanie traktowane jest jako problem sam w sobie, a nie jako objaw wewnętrznych przyczyn. Specjaliści pracujący w tym podejściu zakładają, że usunięcie zachowania jest równoznaczne z usunięciem zaburzenia. Uważają również, że przyczyny niepożądanych zachowań tkwią w historii uczenia się oraz że tych zachowań można się oduczyć.

Terapia behawioralna znajduje zastosowanie u dorosłych i dzieci. Wdraża się ją m.in. w przypadku następujących problemów:

• zaburzenia lękowe;
• zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne;
• schizofrenia;
• depresja;
• zaburzenia odżywiania;
• zaburzenia seksualne;
• tiki;
• moczenie nocne;
• jąkanie;
• zaburzenia ze spektrum autyzmu;
• ograniczenia związane z wiekiem senioralnym;
• neurotyczne zachowania osób zdrowych.

W terapii behawioralnej zaburzone zachowania określa się jako nieprzystosowawcze. Charakteryzują się one sztywnością reakcji, niezgodnością z normami społecznymi czy kulturowymi oraz tym, że wywołują cierpienie. Cechuje je również nadmiar (np. wielokrotne sprawdzanie, czy drzwi są zamknięte na klucz), niedobór (np. zbyt rzadkie wchodzenie w interakcje z innymi osobami) lub nieodpowiedniość w danej sytuacji.

W analizie zachowania – współczesnej koncepcji behawiorystycznej, którą opisujemy w dalszej części tekstu – zachowania niepożądane definiuje się jako te, których nasilenie, częstość i czas trwania:

• sprawiają, że może być zagrożone bezpieczeństwo Pacjenta lub osób z jego otoczenia;
• mogą ograniczać Pacjentowi dostęp do miejsc użyteczności publicznej;
• uniemożliwiają lub w dużym stopniu utrudniają naukę Pacjenta.

Proces uczenia się, którego wynikiem są zachowania człowieka (w tym te nieprzystosowawcze) oparty jest przede wszystkim o:

• warunkowanie klasyczne: jego zasady zostały odkryte przez Iwana Pawłowa. Podstawowa reguła tego typu warunkowania polega na skojarzeniu bodźca zdolnego do wywołania jakiejś reakcji (bodziec bezwarunkowy) z bodźcem neutralnym (bodziec warunkowy). Dzięki temu bodziec obojętny nabywa zdolności do wywoływania takiej samej reakcji jak bodziec bezwarunkowy. Dalsze badania na ten temat stały się dla behawiorystów podstawą do wnioskowania o pochodzeniu wielu objawów psychopatologicznych, głównie lękowych i fobijnych. Te same zasady, które sprzyjają nabywaniu reakcji lękowych, stosuje się w procesie ich oduczania;
• warunkowanie instrumentalne (zwane również sprawczym): to druga droga nabywania zachowań problemowych. Jego zasady sformułowano na podstawie prawa efektu Edwarda Thorndike’a, według którego częstość zachowania jest mniejsza lub większa w zależności od konsekwencji, jakie po nim następują. Konsekwencjami zachowania, które zwiększają jego częstotliwość, są wzmocnienia („nagrody”). Natomiast kary prowadzą rzadszego pojawiania się danego zachowania. W tym ujęciu uważa się, że destrukcyjne nawyki, nadużywanie alkoholu, agresja i przemoc, kradzieże, jak również ataki paniki czy zaburzenia odżywania są podtrzymywane przez sygnały społeczne i konsekwencje.

Dla wyjaśnienia powstawania i utrzymywania się zaburzeń lękowych szczególną wagę ma dwuczynnikowa teoria uczenia się Orvala Mowrera. Zgodnie z nią reakcja lękowa jest nabywana na podstawie warunkowania klasycznego, a podtrzymywana przez warunkowanie sprawcze (konkretniej przez uczenie się unikania). Wraz z rozwojem terapii behawioralnej powstały dalsze koncepcje na ten temat.

Współczesną koncepcją behawiorystyczną, która pożytkuje swoje założenia do wyjaśniania zaburzeń, jest analiza zachowania. Oparto ją na radykalnym behawioryzmie B. F. Skinnera i warunkowaniu instrumentalnym. Jest skoncentrowana na problematycznych zachowaniach i wpływie czynników środowiskowych na ich wystąpienie i podtrzymywanie. Uważa się w niej, że niepożądane zachowania pełnią określoną funkcję. Specjaliści pracujący w tym podejściu zwracają więc uwagę nie tyle na to, jak zachowanie się przejawia, ale w jakich okolicznościach się pojawia, jakie zdarzenia je poprzedzają i jakie są jego konsekwencje. Najwięcej badań klinicznych poświęconych jest zaburzeniom rozwojowym oraz tym, w których osłabione są funkcje poznawcze, autyzmowi i schizofrenii.

Główne cele realizowane w terapii behawioralnej to:

• rozwijanie lub zwiększanie częstotliwości zachowań pożądanych;
• redukowanie zachowań niepożądanych;
• generalizacja i utrzymanie efektów terapii w czasie.

Osiągnięciu wymienionych wyżej celów służą metody wywiedzione z poszczególnych typów uczenia się. By rozwijać lub zwiększać częstotliwość zachowań pożądanych, w terapii behawioralnej stosowane są wzmocnienia o różnej postaci, np. systemy punktowo-żetonowe. Redukowanie zachowań niepożądanych poprzedza się tzw. oceną funkcjonalną, w której analizowana jest rola, którą spełniają zachowania problemowe. Terapeuta behawioralny ma do dyspozycji wiele metod służących minimalizowaniu niepożądanych zachowań, m.in. manipulowanie konsekwencjami zachowania, manipulowanie bodźcami poprzedzającymi, redukowanie fobii i lęków czy techniki terapii ekspozycyjnej. Generalizacja i utrzymanie efektów terapii behawioralnej w czasie są możliwe m.in. dzięki przechodzeniu od wzmacniania ciągłego do sporadycznego, zwiększaniu odstępu między zachowaniem a wzmocnieniem i wzmacnianiu zachowań w nowych sytuacjach, w obecności innych osób czy przez inne osoby.

W tym rodzaju oddziaływania na zdrowie psychiczne używa się wielu specyficznych technik. Metody stosowane w terapii behawioralnej to m.in.:

• trening relaksacyjny: polega na opanowaniu umiejętności rozróżniania stanu napięcia psychicznego i związanego z nim stanu napięcia mięśni od stanu psychicznego rozluźnienia i związanego z nim stanu braku niepotrzebnego napięcia mięśni. Służy także nauce umiejętności osiągania stanu relaksacji;
• systematyczna desensytyzacja (desensybilizacja, odczulanie): to jedna z najbardziej znanych technik behawioralnych. Będący w stanie relaksacji pacjent wyobraża sobie bodźce lękorodne zgodnie z ustaloną hierarchią, co prowadzi do stopniowego zmniejszania się wrażliwości na ich działanie;
• techniki ekspozycyjne: to stopniowana ekspozycja na bodziec wywołujący lęk lub inne negatywne reakcje emocjonalne, po której następuje zdarzenie będące wzmocnieniem pozytywnym oraz „zanurzenie” polegające na przedłużonym wystawieniu pacjenta na rzeczywiste bodźce wywołujące negatywne reakcje. Uczestnik terapii nie ma w tym czasie możliwości korzystania z dotychczasowych sposobów na ich łagodzenie. Dzięki temu Pacjent może doświadczyć, że pozostawanie w sytuacji wywołującej lęk nie powoduje wyobrażanego niebezpieczeństwa. Istnieje wiele dowodów na skuteczność technik ekspozycyjnych;
• techniki awersyjnego przewarunkowywania: odwołują się do stosowania wzmocnień negatywnych przy zmianie niepożądanych zachowań;
• techniki modelowania: są nastawione na uczenie pacjenta nowych zachowań, by wygasić reakcje nieprzystosowawcze;
• trening asertywności: ma na celu wytworzenie odmiennych od dotychczasowych zachowań w sytuacjach, które były powodem niepożądanych reakcji emocjonalnych.

Pacjenci są bardziej skłonni do ukończenia terapii behawioralnej, jeśli pracują ze specjalistą, który zdobył ich zaufanie i szacunek. Doświadczonego terapeutę behawioralnego znajdziemy w Mind Health Centrum Zdrowia Psychicznego. Z terapii w tym podejściu można skorzystać w placówkach zlokalizowanych w różnych miastach lub online.

Zgłoszenia przyjmujemy pod nr tel. 22 566 22 24. Na terapię behawioralną umówimy się też za pośrednictwem Portal Pacjenta Damian Online.